Zamieszkują najróżniejsze środowiska. Mogą żyć dziesiątki lat lub nawet dłużej. Wykształciły różne specjalizacje pokarmowe. Mimo że wydają się niezdarne i nieporadne, mają świetnie rozwinięte zmysły. Najmniejsze gatunki mierzą do 10 cm długości, z kolei największe przekraczają 2 metry. Żółwie to niezwykle różnorodne zwierzęta, które jednak mają jeden wspólny mianownik – twardą grzbietową powłokę, potocznie nazywaną skorupą. Przyjrzyjmy się nieco bliżej tym niezwykłym gadom.
Najbardziej znaną cechą żółwi jest twarda skorupa. Wbrew pozorom nie jest to coś na kształt pancerza, który żółw mógłby zrzucić. Skorupa żółwi to składający się z ponad 50 kości szkielet zewnętrzny. Jego górna część – czyli karapaks – stanowią płyty powstałe z przekształcenia kręgosłupa i żeber. Podobnie jak dolna część, karapaks rośnie wraz z żółwiem. Zwierzę nigdy nie jest w stanie opuścić swojego „domu”.
Żółwie znane są ze swojej powolności. Na lądzie poruszają się bez pośpiechu, osiągając prędkość 2–3 km/godz. W wodzie robią się nieco szybsze: zazwyczaj pływają z prędkością 3–10 km/godz. Rekord należy do żółwi skórzastych, które według niektórych doniesień mogą osiągać prędkość nawet 35 km/godz.
Gdzie mieszkają żółwie?
Żółwie miały ponad 250 milionów lat, by opanować wszystkie strefy klimatyczne i trzeba przyznać, że dobrze wykorzystały ten czas. Różne gatunki reprezentujące rząd owodniowców z gromady zauropsydów są obecne na niemal wszystkich kontynentach świata. Niemal, bo jedynym wyjątkiem jest Antarktyka. W ciepłych i umiarkowanych strefach klimatycznych czują się bardzo dobrze, a żeby przetrwać w skrajnych warunkach, wykształciły przydatne mechanizmy.
Żółwie żyjące w strefie umiarkowanej zapadają w sen zimowy, co jest typowe dla gadów. Należy jednak wspomnieć, że gatunki żyjące na pustyniach i stepach także zapadają w stan diapauzy. W warunkach temperatury przekraczającej optimum, niedoboru pożywienia i niskiej zawartości wody w pokarmie, następuje spowolnienie procesów życiowych. To tzw. sen letni.
Żółwie przystosowały się do życia w różnorodnych środowiskach. Występują w słonych wodach mórz i oceanów, ale także w wodach słodkich. Nie brakuje też gatunków zamieszkujących tereny bagienne, lasy, sawanny, stepy, pustynie i półpustynie.
Żółwie w Polsce
Jedynym gatunkiem naturalnie występującym w Polsce jest żółw błotny (Emys orbicularis). Upodobał sobie niewielkie zbiorniki wodne i bagna. Ma żółte kropki na głowie i szyi oraz żółte kreski na skorupie. U samic żółte kropki występują również na oczach.
Żółwie błotne nie są duże. Ich długość to kilkanaście centymetrów, waga zaś nie przekracza kilograma.
Chociaż małych rozmiarów, żółw błotny jest drapieżnikiem. Jego pokarm to drobne zwierzęta wodne: ślimaki, kijanki, żaby, małe ryby. Jak często zdarza się u żółwi, samice opuszczają wodę po to, by złożyć jaja. Żółwie błotne są płochliwe i trudno je spotkać. W Polsce są gatunkiem chronionym (od 1935 roku) i bardzo rzadkim.
Ile żyją żółwie?
Żółwie słyną ze swojej długowieczności. Nie bez przyczyny. Niektóre gatunki małych żółwi wodno-lądowych mogą dożyć 70 lat, ale osobniki reprezentujące gatunki średniej i dużej wielkości żyją nawet 120 lat. Jeszcze bardziej długowieczny jest żółw morski. Według naukowców, niektóre gatunki mogą żyć nawet 150 lat.
Należy podkreślić, że powyższe liczby to wartości uśrednione, a żółwie mogą żyć znacznie dłużej. Dowodzi tego Jonathan, najstarszy żyjący przedstawiciel tego rzędu i prawdopodobnie najstarsze zwierzę lądowe świata. Żyjący na Wyspie Świętej Heleny żółw olbrzymi w 2023 roku obchodził 191. urodziny. Oznacza to, że jest starszy niż telefon, telegraf czy żarówka.
Jonathan należy do gatunku Aldabrachelys gigantea, niekiedy wskazuje się na podgatunek Aldabrachelys gigantea hololissa. Te gigantyczne żółwie żyją ponad 100 lat. Jednak ile ponad, dokładnie nie wiadomo. Jak w przypadku Jonathana – najstarsze osobniki przychodziły na świat jeszcze w XIX wieku (a nawet wcześniej), a ich daty urodzin pozostają nieznane. Za rekordzistę uważa się samca Adwaitę, zmarłego w 2006 r. w wieku rzekomo 255 lat.
Czy Jonathan ma szansę pobić taki rekord? Opiekujący się nim weterynarz twierdzi, że żółw znajduje się w dobrej kondycji. Co prawda stracił węch i wzrok, ale ma świetny słuch, a apetyt stale mu dopisuje. Jako lokalny celebryta, którego wizerunek pojawia się na pięciocentówkach, żyje na strzyżonych łąkach Plantation House. Ma własnych opiekunów oraz trzech innych żółwich sąsiadów, którzy dotrzymują mu towarzystwa.
W czym tkwi sekret długowieczności żółwi? Decydują o tym czynniki ewolucyjne i biologiczne. Jaja tych gadów są przysmakiem wielu drapieżników. Żeby móc skutecznie przekazywać swoje geny, muszą żyć długo i składać wiele jaj.
Jak to wygląda z biologicznego punktu widzenia? Długość życia żółwi jest wypadkową wielu czynników, a większości z tych mechanizmów naukowcy wciąż nie zdołali poznać. Wiadomo jednak, że w porównaniu z krócej żyjącymi zwierzętami, gady te wykazują niższy wskaźnik skracania telomerów.
Telomery to struktury pokrywające końce chromosomów, składające się z niekodujących nici DNA. Dzięki swoim właściwościom chronią chromosomy podczas podziału komórek. Z czasem ulegają degradacji lub skróceniu, a ich funkcja ochronna zanika. U żółwi proces ten następuje później, a co za tym idzie, zwierzęta te są w mniejszym stopniu narażone na wczesną śmierć komórek.
Co jedzą żółwie?
Żółwie wykształciły różne specjalizacje pokarmowe. Ich dieta jest uzależniona przede wszystkim od środowiska, w którym żyją. Większość żółwi lądowych to roślinożercy. Żywią się przede wszystkim ziołami, trawami, łodygami, liśćmi i pędami, nieco rzadziej owocami i kwiatami. Niektóre gatunki, jak choćby żółw cętkowany (prowadzi ziemno-wodny tryb życia), uzupełniają swój jadłospis o drobne bezkręgowce. Pokarm mięsny włączają do diety także gatunki żyjące na suchych terenach, gdzie roślinność charakteryzuje się niską zawartością wody.
Wśród przedstawicieli gatunków wodno-lądowych i morskich dominują mięsożercy, ale zdarzają się pewne wyjątki. Przykładowo, żółw zielony gustuje przede wszystkim w algach i trawach morskich.
Czy żółwie słyszą?
Żółwie nie mają ucha zewnętrznego ani otworów usznych. Jednak wewnętrzny ośrodek słuchu jest dobrze wykształcony u tych gadów. Teoretycznie, przykryta skórą błona bębenkowa powinna umożliwiać im rejestrowanie niektórych dźwięków. Tak jednak nie jest. Żółwie są niezdolne do kojarzenia bodźców słuchowych. To tzw. głuchota ośrodkowa.
Nie oznacza to jednak, że żółwie są całkowicie głuche. Po prostu słyszą inaczej niż my, bo świetnie rejestrują wibracje otoczenia. Drgania są przenoszone przez kości szczęk, a następnie przekazywane do ucha wewnętrznego. W praktyce zwierzęta te mogą rejestrować fale o częstotliwości kilkuset herców, które pozostają niesłyszalne dla ludzkiego ucha.
Rozwinięte zmysły u żółwi
Żółwie wykształciły świetny wzrok. Ich oczy rejestrują pełne spektrum kolorów. Poza tym widzą promieniowanie podczerwone. Dzięki temu mogą skutecznie namierzać pokarm. Mało tego, te niezwykłe gady potrafią zapamiętywać i rozpoznawać kształty geometryczne.
Wzrok jest dominującym zmysłem u żółwi, ale dobrze rozwinięte jest także powonienie. Za rejestrację bodźców zapachowych odpowiada u tych zwierząt narząd Jacobsona, do którego zapachy docierają przez jamę nosową. Niektóre gady, jak choćby węże, mają lepiej rozwinięty organ powonienia, ale żółwie też potrafią rozpoznawać zapachy ze znacznych odległości. Co ciekawe, także gatunki wodne potrafią rozpoznawać zapachy, nie tylko na lądzie, ale także pod wodą.
Karapaks, czyli skorupa żółwia
Skoro o zmysłach mowa, wypada wspomnieć, że karapaks, czyli pancerz żółwia, jest silnie unerwiony. Zwierzęta te błyskawicznie rejestrują każdy dotyk. Dla nich to naturalny mechanizm przetrwania. Gdy żółw wyczuwa na pancerzu jakikolwiek bodziec, może błyskawicznie zareagować na potencjalne zagrożenie, chowając miękkie części ciała.
Samo słowo „skorupa” zdaje się sugerować, że mówimy tu o strukturze niepołączonej z ciałem zwierzęcia. Nic bardziej mylnego. Karapaks jest częścią szkieletu żółwia. Powstał z przekształcenia wyrostków ościstych kręgów i żeber. Co ciekawe, u niektórych gatunków można zaobserwować wtórny zanik części rogowej. Przykładem jest choćby żółw skórzasty, u którego pancerz nie jest pokryty tarczkami, a grubą skórą z osadzonymi płatami kości.
Brzuszną częścią żółwiego pancerza jest plastron. Składa się z wewnętrznej warstwy płytek kostnych i zewnętrznej warstwy rogowej (która nie występuje u żółwi skórzastych i miękkoskórych). Plastron najczęściej jest niemal płaski, ale trzeba wspomnieć, że nie dotyczy to wszystkich gatunków. Należy tu wskazać choćby na żółwia błotnego. U samców brzuszna część pancerza jest wklęsła.
Żółwie i ich formy komunikacji
Żółwie komunikują się przede wszystkim za pośrednictwem dotyku i gestów. Ta pierwsza forma ma zastosowanie przede wszystkim w rytuałach godowych. Przykładem niech będzie żółw czerwonolicy, jeden z najczęściej hodowanych gatunków. W trakcie zalotów, dwa osobniki ustawiają się przodem do siebie, po czym jeden wyciąga łapy i, odwracając je wierzchem do środka, wykonuje energiczne ruchy pazurami, trącając nimi łeb drugiego. Co ciekawe, taki taniec godowy, może zainicjować zarówno samiec, jak i samica.
Niektóre gesty mają znaczenie ostrzegawcze. Gdy jeden żółw kiwa łbem w stronę drugiego, oznacza to, że ten narusza jego teren. Kiedy intruz nie odpuszcza, kiwanie staje się szybsze. Ostatecznym sygnałem ostrzegawczym jest rozwarta paszcza.
Przez długi czas sądzono, że żółwie są nieme i nie porozumiewają się głosowo. Od pewnego czasu wiadomo, że tak nie jest. Naukowcy ustalili, że repertuar wokalny żółwi jest szeroki i rozbudowany. Jednak wydawane przez nie dźwięki mają tak niską częstotliwość, że ludzie nie są w stanie ich usłyszeć.
Największy żółw świata
Największy żółw świata jest znakomitym nurkiem. Może nurkować na ponad kilometr i pozostawać pod wodą nawet 85 minut. W pływaniu pomaga mu inna niż u pozostałych żółwi elastyczna skorupa. Zazwyczaj żółwie mają skorupę z twardych płytek kostnych. Jednak ciało tego żółwia pokrywa gruba skóra, przypominająca w dotyku gumę.
Temu właśnie gad ten zawdzięcza swoją nazwę. Żółw skórzasty (Dermochelys coriacea) jest rekordzistą, jeśli chodzi o wielkość. Może ważyć 900 kg. Długość jego ciała zaś przekracza niekiedy 2 metry. W porównaniu z innymi żółwiami żyje stosunkowo krótko. W naturze żółwie skórzaste żyją ok. 45 lat.
Gatunek ma na swoim koncie jeszcze jeden rekord. W czasie corocznych migracji żółwie skórzaste pokonują największe dystanse – do 6 tys. km. Zamieszkują większość oceanów świata: Atlantyk, Pacyfik i Ocean Indyjski. Zdarza im się zapędzać daleko na północ, aż w okolice Kanady i Norwegii. Potrafią przetrwać w chłodniejszych wodach dzięki szczególnej wśród gadów zdolności – utrzymują wysoką temperaturę ciała. Pomaga im w tym m.in. gruba warstwa tłuszczu pokrywająca ich ciało.
Dożycie dorosłości dla żółwia skórzastego jest trudną sztuką. Na tysiąc wyklutych żółwi skórzastych uda się to tylko jednemu. Płeć potomstwa zależy od temperatury, w której inkubują jaja. Gdy temperatura gniazda wynosi 17 st. C, na świat przychodzi tyle samo samic, jak i samców. Gdy jest cieplej, rodzi się więcej samic. Gdy chłodniej – więcej samców.
Nawet nieduże zmiany temperatury mogą więc zaszkodzić równowadze gatunku. Dotyczy to wielu innych żółwi. Latem 2022 r. biolodzy z Florydy alarmowali, że na jej nagrzanych plażach na świat przychodzą wyłącznie samice żółwi morskich. Zrobiło się tak ciepło, że samce się nie wykluwały. Wcześniej podobne doniesienia napłynęły z Wielkiej Rafy Koralowej.
Najmniejszy żółw świata
Żółwie mogą być wielkie. Ale mogą być też maciupeńkie. Taki jest np. żółw plamisty (Chersobius signatus), który kilka lat temu zamieszkał w zoo we Wrocławiu. Jego karapaks ma długość między 6 a 10 cm. Cały żółw zmieści się więc na dłoni.
Żółwie te są uważane za najmniejsze żółwie lądowe świata. Co ciekawe, samce są nieco mniejsze od samic. Ten gatunek żółwia naturalnie występuje w południowej Afryce. Po wykluciu się z jaj miniaturowe żółwie plamiste ważą tylko 7 gramów, mierzą zaś 30 mm.
Czy żółw może mieć dwie głowy?
Tak. Takie zjawisko nazywa się policefalią. U żółwi przytrafia się całkiem często – w ciągu ostatnich dwudziestu lat kilkakrotnie donoszono o znalezieniu dwugłowych żółwi. W 2021 r. w ośrodku dla zwierząt Massachusetts przyszedł na świat dwugłowy żółw diamentowy (Malaclemys terrapin). Zwierzę miało też sześć nóg, oddzielne przewody pokarmowe, ale częściowo wspólny kręgosłup.
Na wolności taki żółw nie miałby dużych szans, ale w ośrodku radził sobie nieźle. Każda głowa „rządziła” trzema nogami. Podczas pływania głowy wynurzały się niezależnie, żeby zaczerpnąć powietrza. Każda dostała inne imię – Mary-Kate i Ashley.
Zagrożone żółwie
Ponad jedna trzecia gatunków żółwi jest obecnie zagrożona lub krytycznie zagrożona wyginięciem. Ich największym wrogiem pozostaje człowiek. Choć żółwiom w różnych kulturach przypisuje się mądrość, od dawna polowano na nie (choćby po to, by przyrządzić z nich zupę żółwiową), a ich jaja wygrzebywano z piasku. Niekiedy nawet z ich skorup robiono biżuterię. Powstawała z szylkretu, rogowych płytek tworzących pancerz żółwi szylkretowych.
Źródła:
