Dlaczego nazywany bywa „polskim biegunem ciepła”? Czy uzyskał niepodległość jako pierwszy? Co wspólnego ma z Węgrami? Odpowiedzi na te i inne pytania prezentujemy poniżej. W dalszej części artykułu przedstawiamy także mniej znane ciekawostki o Tarnowie.
Tarnów, czyli „perła renesansu”
Tarnowska starówka, zwana „perłą polskiego renesansu”, jest jednym z najpiękniejszych przykładów renesansowego układu architektonicznego polskich miast. Tworzyli tu najwybitniejsi włoscy architekci i rzeźbiarze, tacy jak Bartolomeo Berecci, Jan Maria Padovano oraz Santi Gucci.
Rynek w Tarnowie (Fot. Mat. prasowy Tarnowskie Centrum Informacji)
Do najpiękniejszych renesansowych budowli zaliczymy:
- ratusz zwieńczony attyką z 14 maszkaronami,
- kamieniczki w Rynku z podcieniami,
- Dom Mikołajowski,
- Dom Florencki,
- ruiny zamku na Górze św. Marcina,
- monumentalne i najpiękniejsze pomniki renesansowe w tarnowskiej katedrze.
Ziemia Tarnowska, czyli „biegun ciepła”
Już w 1967 roku w przewodniku „Tarnów i Ziemia Tarnowska” przeczytać można o tym, że od klimatu całego Pogórza wyraźnie różni się klimat najbliższych okolic Tarnowa. Stanowią one najcieplejszy region w Polsce z najwyższymi średnimi temperaturami w kraju. Okres wegetacji wynoszący od 210 do 225 dni również należy do najdłuższych w kraju.
Termiczne lato, które w Tarnowie liczy aż 118 dni też jest najdłuższe w Polsce. To właśnie duża ilość ciepła i słońca sprawia, że Tarnów jest tak malowniczym i gościnnym miastem. 1 września 2015 roku w Tarnowie pobito wrześniowy rekord ciepła. W tarnowskiej stacji meteo odnotowano 36,8 stopni Celsjusza. Tak ciepło jeszcze we wrześniu nie było nigdzie w Polsce.
Pierwsze badania okresowe
Państwowa Fabryka Zakładów Azotowych (obecnie Grupa Azoty S.A.) jako pierwsza w kraju wprowadziła dla swoich pracowników badania profilaktyczne z prawdziwego zdarzenia. W 1928 roku po raz pierwszy w fabryce przeprowadzano okresowe badania lekarskie wszystkich pracowników. Wykazały one, że duży procent pracowników było chorych na gruźlicę. Dlatego w 1934 roku dyrekcja fabryki zatrudniła na stałe lekarza specjalistę który przeprowadzał badania, udzielał porad i kierował chorych na leczenie sanatoryjne.
„Pierwsze niepodległe miasto”
Kraków, Cieszyn, Zakopane czy Tarnów. Te miasta „walczyły” o tytuł pierwszego niepodległego polskiego miasta. W kwestii pierwszeństwa Tarnowa za kryterium przyjęto czyn zbrojny. Polegał on na przejęciu władzy przez Polaków poprzez rozbrojenie wojsk austriackich. Połączone to było m.in. ze zrzucaniem orłów austriackich np. z fasad budynków, zajmowaniem obiektów wojskowych, np. koszar.
Według kryterium czynu zbrojnego, Tarnów odzyskał niepodległość o kilka godzin wcześniej niż Kraków. Stał się wolnym miastem już 31 października 1918 roku o godzinie 7:30.
Jan Szczepanik, czyli „polski Edison”
Z Tarnowem związany jest najwszechstronniejszy polski wynalazca – Jan Szczepanik. Pionier fotografii barwnej, telewizji i filmu barwnego, prekursor nowoczesnego przemysłu tkackiego, twórca tkaniny i kamizelki kuloodpornej. Urodził się 13 czerwca 1872 r. na ziemi przemyskiej. Zawodowo związany był z Berlinem, Wiedniem i Dreznem.
Pomnik Jana Szczepanika w Tarnowie (Fot. Mat. prasowy Tarnowskie Centrum Informacji)
W Tarnowie Szczepanik prowadził, zakończone sukcesem, badania nad uzyskaniem barwnych fotografii i przeźroczy. W zbiorach „Apoteoza” Muzeum Ziemi Tarnowskiej podziwiać można największy gobelin utkany metodą Szczepanika, stworzony z okazji pięćdziesięciolecia panowania cesarza Franciszka Józefa I.
Kamizelka kuloodporna Szczepanika uchroniła od śmierci króla Hiszpanii – Alfonsa XIII, kiedy zorganizowano na niego zamach. Z tego też powodu otrzymał Order Izabeli Katolickiej. Odmówił przyjęcia podobnego odznaczenia od cara Rosji Mikołaj II. Postąpił tak z pobudek patriotycznych.
Jan Szczepanik zmarł 8 listopada 1926 r. w Tarnowie i tutaj został pochowany.
Miasto rodzinne pierwszego Polaka, który został laureatem Nagrody Templetona
Ksiądz profesor Michał Heller, urodzony w Tarnowie 12 marca 1936 roku, jako pierwszy Polak został laureatem jednej z najbardziej prestiżowych nagród na świecie. Chodzi o Nagrodę Templetona, przyznawaną za pokonywanie barier między nauką a religią.
Ks. Heller jest światowej sławy fizykiem, kosmologiem, filozofem i teologiem, członkiem m.in. Watykańskiego Obserwatorium Astronomicznego i Papieskiej Akademii Nauk, Polskiego Towarzystwa Fizycznego, Polskiego Towarzystwa Astronomicznego, International Society for General Relativity and Gravitation, European Physical Society, Center for Theology and the Natural Science. Ponadto jest również autorem i współautorem kilkuset publikacji naukowych, wykładowcą Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie. W roku 2008 r. otrzymał tytuł Honorowego Obywatela Miasta Tarnowa.
„Hymn” polskiego harcerstwa został napisany w Tarnowie
Najpopularniejsza piosenka harcerska „Płonie ognisko i szumią knieje” została napisana i skomponowana przez Jerzego Brauna w Tarnowie. Miało to miejsce w listopadzie 1918 r. w kamienicy przy ul. Narutowicza 37 (obecna siedziba „Tarnowskich Wodociągów”). Jerzy Braun tekst piosenki opublikował w pierwszym numerze „Czuwaj” z 1920 r.
„Mościce – dzielnica ogród”
W 1927 roku wraz z rozpoczęciem budowy pod Tarnowem fabryki związków azotowych, rozpoczęto budowę tzw. „osiedla przyfabrycznego”. Ideą projektantów było stworzenie jak najlepszych warunków do życia. Całe Mościce miały być przyjazną „dzielnicą-ogrodem”, stąd też duża ilość zieleni. Nazwa została nadana w 1934 r. w wyniku plebiscytu na nazwę nowej miejscowości na cześć ówczesnego Prezydenta RP Ignacego Mościckiego. W 1951 r. Mościce włączono do Tarnowa.
Plan osiedla przyfabrycznego przypomina literę „T”, której jeden z boków wyznacza ul. Kwiatkowskiego oddzielająca teren fabryki od części mieszkalnej. Jedno- i dwupiętrowe wille zlokalizowane zostały na planie regularnych i osiowych ulic – alei wysadzanych drzewami, które swoje nazwy przyjęły od gatunków zasadzonych wzdłuż nich drzew:
- Białych Klonów,
- Czerwonych Klonów,
- Topolowa,
- Głogowa,
- Jarzębinowa,
- Kasztanowa, Lipowa (obecnie Kwiatkowskiego),
- Jesionowa (obecnie ks. Indyka).
Zespół urbanistyczny osiedla przyfabrycznego został wpisany w 1979 r. do rejestru zabytków. Warto nadmienić, iż w okresie międzywojennym budowa fabryki była drugą, po gdyńskim porcie, największą inwestycją w kraju.
Jedyna czynna wieża ciśnień w kształcie opony
Jedyna tego typu, czynna wieża ciśnień w Polsce i ewenement w skali światowej! Konstrukcja wieży o wysokości 37 m wykonana jest ze stali. Zbiornik wody (pojemność 3000 m3) o kształcie torusa (opony) wsparty na 24 słupach o średnicy zewnętrznej wynoszącej 28 m i przekroju poprzecznym 8 m.
Zaprojektowana pod koniec lat 70. XX w. na Politechnice Warszawskiej, a wybudowana na początku lat 80. „Bania” działa jako wieża ciśnień. Jest magazynem wody, który funkcjonuje w czasie szczytowego jej poboru przez odbiorców na największych i najwyżej położonych tarnowskich osiedlach (tzw. „Falklandów”). Właścicielem są Tarnowskie Wodociągi. Niestety, wnętrze niedostępne dla zwiedzających. Wieża wciąż jest czynna.
Wieża ciśnień w Tarnowie (Fot. Mat. prasowy Tarnowskie Centrum Informacji)
Najwybitniejsze dzieło piśmiennictwa wojskowego XVI wieku
Wydana w 1558 r. w Tarnowie rozprawa „Consilium rationis bellicae” (Rada sprawy wojennej) stała się fundamentalną pozycją w kształceniu przyszłych strategów i głównym źródłem zasad sztuki wojennej końca XVI w. Dzieło napisane było w całości po polsku, z wyjątkiem łacińskiego tytułu oraz wstępu.
Hetman Tarnowski poruszał w swoim dziele kwestie zasadnicze dla zapewnienia właściwej obronności państwa, rozpatrywał szczegółowo strategie i taktyki walki obronnej, w tym konieczność rozwijania wywiadu wojskowego. Postulował niezbędne reformy w organizacji, uzbrojeniu, szkoleniu, dyscyplinie, finansowaniu i zaopatrzeniu wojska. Za jedną z najważniejszych kwestii uznał Hetman powołanie stałej armii.
Najstarsze Muzeum Diecezjalne w Polsce
W zabytkowych szesnastowiecznych budynkach otaczających katedrę mieści się tarnowskie Muzeum Diecezjalne – najstarsza tego typu placówka w Polsce. Najważniejszy dział zbiorów stanowią zabytki sztuki cechowej – gotyckiej rzeźby i malarstwa z terenu Małopolski.
Drugi dział zbiorów obejmuje tkaniny kościelne (ornaty, kapy itp.) – od czasów średniowiecza, aż po wiek XIX. Tarnowskie Muzeum Diecezjalne posiada także dział sztuki ludowej. Tu na szczególną uwagę zasługują obrazki ludowe malowane na szkle z całego świata. To dar Norberta Lippóczego, Węgra z urodzenia, tarnowianina z wyboru i „Honorowego Obywatela” Tarnowa.
Najwyższe i najpiękniejsze pomniki renesansowe w Europie
Monumentalne kilkunastometrowe pomniki nagrobne władców na Tarnowie – renesansowy rodu Tarnowskich dłuta Jana Mario Padovano oraz manierystyczny Ostrogskich autorstwa Wilhelma van den Blocka oraz Jana Pfistera – można podziwiać w tarnowskiej Katedrze.
W 1817 roku cesarz Austrii Franciszek I wraz ze swoją małżonką Karoliną Augustą podczas wizyty w tarnowskiej kolegiacie zatrzymał się przed pomnikami Tarnowskich. Stwierdził, iż godne byłoby mieć taki w samym Wiedniu. W nawie południowej natomiast mamy pomnik żony hetmana Jana Tarnowskiego. Barbary z Tęczyńskich dłuta Bartolomeo Berecciego. Ten pomnik uznawany jest za najpiękniejszy renesansowy pomnik kobiecy na świecie, poza Włochami.
Tarnowianin założył Polskie Towarzystwo Politechniczne w Paryżu
Generał Józef Bem – bohater Polski i Węgier – założył Polskie Towarzystwo Politechniczne w Paryżu. Towarzystwo pomagało znajdującym się na emigracji Polakom zdobyć wykształcenie techniczne oraz pracę zgodną z zawodem. Jednak okazało się, że w oderwaniu od kraju działać nie mogło i po kilku latach zostało zlikwidowane.
Za jego następców uważa się Stowarzyszenie Techników Polskich w Warszawie (od 1898 r.) oraz Towarzystwo Techniczne w Krakowie (od 1877 r.). A od 1945 roku – Naczelną Organizację Techniczną. Generał Józef Bem jest pochowany w Tarnowie, w Parku Strzeleckim w mauzoleum.
Pomnik gen. Bema w Tarnowie (Fot. Mat. prasowy Tarnowskie Centrum Informacji)
Tarnowianin uratował Hollywood?
Mark M. Dintenfass (1872–1933) urodził się w Tarnowie, skąd wyemigrował do USA pod koniec XIX w. Dintenfass współtworzył dwa studia filmowe – Universal i Warner Bros. Był jedynym człowiekiem, który stworzył dwa do dzisiaj istniejące, olbrzymie konglomeraty medialne.
Wytwórnię Warner Brothers uratował od bankructwa. Universal Studios nie powstałoby, gdyby Carl Laemmle i Pat Powers z Irlandii nie zaprosili do spółki Dintenfassa, który wniósł kapitał.
43 ochotników z Tarnowa, którzy zasilili I Kompanię Kadrową
Pierwszy oddział tarnowskich drużyniaków, liczący 43 ludzi, odjechał do Krakowa na Oleandry 4 sierpnia 1914 roku. Dowodził nim sierżant Władysław Langer, zaś oddział wszedł w skład 1 kompani kadrowej.
Cztery dni później wymaszerował oddział PDS – 41 mężczyzn, pod komendą Tadeusza Michniewicza, zaś 14 sierpnia pod komenda Stanisława Firlita – kompanię zasiliło kolejnych 43 drużyniaków.
W sumie z Tarnowa i okolic do Legionów trafiło 812 żołnierzy, w tym także tarnowskich Strzelców i Sokołów.
Najstarszy zegar ratuszowy znajduje się w Tarnowie
Wieża ratusza (wysoka na 30 m) skrywa mechanizm XVII-wiecznego, najstarszego w Polsce działającego, codziennie ręcznie nakręcanego zegara ratuszowego. Najstarsza wzmianka o istnieniu zegara wieżowego pochodzi z początku XVI wieku, uległ on jednak zniszczeniu podczas pożaru w roku 1663. Pozostałością po nim są dzwony zegarowe wybijające na wieży godziny i kwadranse. Są one eksponowane w ratuszu w Sali Pospólstwa.
Większy z dzwonów, opatrzony herbem Leliwa i datą „D.7 MENSIS IULY ANNO DOMINI 1631” (Dnia 7 lipca Roku Pańskiego 1631) został odlany przez tarnowskiego ludwisarza Pawła Biela. Z wieży, która udostępniana jest turystom rozpościera się piękny widok na Tarnów i okolice.
Brama Seklerska
Bogato rzeźbiona drewniana brama im. Józefa Bema i Sandora Petöfiego jest darem węgierskiej Fundacji Irott Szó i miasta Sepsiszentgyőrgy dla Tarnowa. Jest to jedna z trzech, obok Starego Sącza i Koszyc Wielkich pod Tarnowem (wszystkie trzy leżą w Małopolsce) taka brama w Polsce. Węgrzy przekazali obiekt 26 maja 2001 roku, dokładnie w 170 rocznicę bitwy pod Ostrołęką – jednej z bitew powstania listopadowego, w której walczył Józef Bem.
Tradycyjna gościnność Seklerów nie pozwala zamykać bramy. Stoi więc ona otworem przed szczęśliwymi i nieszczęśliwymi jak otwarte, filantropijne serca Seklerów. To chcą wyrażać wyryte na łukach bram napisy: „Pokój wchodzącym, błogosławieństwo wychodzącym”.
„Perła secesji”
Dworzec kolejowy w Tarnowie należy do najpiękniejszych i największych dworców w Polsce. Obecna budowla pochodzi z 1911 roku. Zbudowany w oparciu o projekt E. Baudischa z wiedeńskiego Ministerstwa Kolei Żelaznych prezentuje się jako wieloczłonowa barokowo-modernistyczna budowla, przypominająca wielkopańską barokową rezydencję.
Dworzec w Tarnowie (Fot. Mat. prasowy Tarnowskie Centrum Informacji)
W dniu 28 sierpnia 1939 r. o godz. 23:18 grupa dywersantów dokonała zamachu bombowego. W wyniku eksplozji bomby zegarowej w przechowalni bagażu zginęło 20 osób, a 53 zostało rannych. Dziś odrestaurowany dworzec robi niesamowite wrażenie na turystach przyjeżdżających do Tarnowa koleją.
enoTARNOWSKIE
Małopolska to jeden z najbardziej dynamicznie rozwijających się regionów winiarskich w Polsce i to tutaj zarejestrowanych jest najwięcej winnic. Mniej więcej co dziesiąta winnica w kraju znajduje się na terenie enoTARNOWSKIE (wschodnia część Małopolski). Tradycje winiarskie w regionie tarnowskim są dość długie. Nie bez znaczenia jest ukształtowanie terenu czy specyficzny mikroklimat (okres wegetacji wynosi od 210 do 225 dni i należy do najdłuższych w kraju).
enoTARNOWSKIE (Fot. Mat. prasowy Tarnowskie Centrum Informacji)
enoTARNOWSKIE to dobrze skomunikowany obszar bogaty w winnice, lokalne produkty (np. fasola „Piękny Jas”, śliwka suska sechlońska, miody, sery, chleby). Z dobrą kuchnią oraz dobrym zapleczem noclegowym i świetnymi trasami rowerowymi.
W regionie popularne są imprezy o tematyce nie tylko winiarskiej:
- Wielkie Tarnowskie Dionizje w Tarnowie,
- Tuchovinifest w Tuchowie,
- „Wianki na winnicy” w Dąbrówce Szczepanowskiej,
- „Visit Music Sfera Festival” w Janowicach,
- Pleśnieński Bachus w Pleśnej.
enoTARNOWSKIE to również warsztaty kulinarne i tworzący się szlak kulinarny. Od 2022 roku enoTARNOWSKIE jest jedną z dwunastu „Polską Marką Turystyczną”.
Najbardziej węgierskie z polskich miast
Jan Zápolya na zamku u hetmana Jana Tarnowskiego w XVI wieku. Składowanie win tokajskich. Generał Józef Bem. „Panorama Siedmiogrodzka”. Pomoc Budapesztowi w 1956 roku. „Węgierski zakątek" (pl. Petofiego) z Bramą Seklerską, pomnikiem Petofiego oraz 2 kopijnikami (pamięci Forgona Mihalego oraz Norberta Lippóczyego). Wieloletnia działalność Tarnowskiego Towarzystwa Przyjaciół Węgier. To tylko wybrane węgierskie wyróżniki Tarnowa.
Plac Węgierski (Fot. Mat. prasowy Tarnowskie Centrum Informacji)
Tarnowski szlak maszkaronów
Najnowsza atrakcja turystyczna w mieście. Na ulicach w centrum Tarnowa znajdziemy 14 figurek maszkaronów, nawiązujących do 14 rzeźb głów znajdujących się na renesansowym ratuszu. Autorami 30-centymetrowych rzeźb są miejscowi artyści.
Wśród postaci są m.in.:
- „Duch Teatru”, znajdujący się przy wejściu do teatru,
- „Strażnik Żywiołów” na pl. Węgierskim,
- „Maszkaron Młodych” na ul. Wałowej,
- „Maszkaron Wszechświata” przy Pasażu Odkryć.
Zegar z jedną wskazówką
Kulisty, talerzowy zegar z jedną wskazówką ze sceną „Sąd króla Salomona” to jeden z najciekawszych eksponatów Muzeum Okręgowego w Tarnowie. Wykonany został przez mistrza Beniamina Zolla z Gdańska w XVIII w. Jest to jeden z dwóch tego typu zegarów w Polsce i pochodzi z kolekcji XX Sanguszków.
