„Polski Edison” – tym mianem okrzyknięty został wynalazca i inżynier Jan Szczepanik. Pochodzący z niewielkiej miejscowości Rudniki nieopodal Mościsk samouk swoimi osiągnięciami przyczynił się do znacznego rozwoju światowej technologii. Zawdzięczamy mu wiele wynalazków, powiązanych głównie z dziedziną fotografii i kinematografii. 

Co wiemy na temat „polskiego Edisona” i jakie były osiągnięcia Jana Szczepanika? O tym, ale nie tylko, piszemy w dalszej części artykułu. 

Kim był Thomas Edison i czego dokonał?

Zanim zaczniemy opowieść o naszym głównym bohaterze, przybliżmy krótko sylwetkę osoby, do której jest porównywany. Urodzony 11 lutego 1847 r. Thomas Alva Edison uważany był za jednego z najlepszych wynalazców w dziejach ludzkości. Tysiące jego patentów zrewolucjonizowały codzienność człowieka i wywarły ogromny wpływ na postęp technologiczny w różnych dziedzinach życia.  

Pochodził z mało zamożnej rodziny o holenderskich korzeniach, mieszkającej w miasteczku Milan, w stanie Ohio. W dzieciństwie, po zarażeniu szkarlatyną, poważnie zachorował. Swoją przygodę z nauką skończył po zaledwie trzech miesiącach formalnego nauczania i kontynuował ją w domu, pod opieką mamy.

Jego dociekliwość oraz dryg do eksperymentowania przyczyniły się do późniejszych sukcesów. Za pierwszą bardziej znaczącą sumę zarobionych pieniędzy otworzył „fabrykę wynalazków” w Menlo Park. W późniejszych latach dorobił się kolejnego laboratorium oraz koncernów, które postawiły pierwszą elektrownię na świecie.

Dzisiaj jednak słychać coraz więcej głosów krytyki pod adresem Thomasa Edisona. Wielu zarzuca mu podkradanie cudzych pomysłów i przypisywanie ich sobie. Takim zachowaniem przyczynił się między innymi do upadku swojego największego rywala Nikola Tesli, który był jego dawnym współpracownikiem.

Thomas Edison zmarł 18 października 1931 roku.

Najważniejsze wynalazki Thomasa Edisona

  • żarówka elektryczna,
  • automatyczny telegraf,
  • fonograf,
  • kinetoskop – kamera filmowa i projektor,
  • mikrofon węglowy do telefonów,
  • baterie i akumulator,
  • papier fotograficzny,
  • przenośny dyktafon,
  • elektryczny długopis,
  • mimeograf,
  • krzesło elektryczne,
  • betoniarka.

Kiedy żył i co wynalazł Jan Szczepanik?

Jan Szczepanik urodził się 13 maja 1872 roku w miejscowości Rudniki koło Mościsk (obecne tereny Ukrainy). W bardzo młodym wieku został sierotą. Pod swoją opiekę wzięła go ciotka – Salomea Gradowiczowa. Już od najmłodszych lat wykazywał zainteresowanie przedmiotami ścisłymi i technologią. W gimnazjum wyróżniał się na tle innych w dziedzinie matematyki i przyrody, mimo że nie ukończył tego stopnia edukacji.

W późniejszych latach przeniósł się do Krakowa, gdzie uczęszczał do seminarium nauczycielskiego. Karierę pedagogiczną rozpoczął w Potoku, następnie przeniósł się do Lubiatówki i Korczyna. Z dziećmi głównie majsterkował i eksperymentował. Przez swoich uczniów został zapamiętany jako pedagog wiecznie zamyślony i nieco roztrzepany, który cały czas coś liczył i notował. 

W 1896 roku porzucił rolę nauczyciela i ponowie zamieszkał w Krakowie. Podjął pracę w sklepie z aparatami fotograficznymi, w którym poznał Ludwika Kleinberga. Po dwóch latach Jan udał się do Wiednia, gdzie mógł w całości poświęcić się swojej pasji. Wspólnie z Ludwikiem oraz Franzem Habrichem założył Société des Inventions Jan Szczepanik & Cie. Tam zainteresowała się nim prasa, która ochrzciła go mianem „austriackiego Edisona”.  

Jan Szczepanik był nazywany „polskim Edisonem” / Fot. ullstein bild/ullstein bild via Getty Images

Pierwsze wynalazki Jana Szczepanika przeznaczone były przede wszystkim dla branży przemysłowej, a dokładniej producentów tkanin.  W latach 1896–1906 opracował szereg udoskonaleń, które znacznie wpłynęły na rozwój dziedziny włókiennictwa. Warto tylko wspomnieć, że pomysły „polskiego Edisona” zostały opatentowane w Niemczech, Anglii oraz Stanach Zjednoczonych.

Co więcej, jeden z jego patentów chciał odkupić nawet słynny amerykański pisarz Mark Twain, który w późniejszych latach napisał aż dwie nowele o naszym narodowym geniuszu.

Największą popularność polskiemu wynalazcy przyniosło opracowanie systemu automatycznego tkania gobelinów. Sam Szczepanik przy wykorzystany owej metody stworzył gobelin dla cesarza Franciszka Józefa I z okazji 50-lecia panowania austriackiego władcy i wręczył mu go osobiście. 

Kim był Jan Szczepanik, czyli „polski Edison”? / Fot. Bildagentur-online/Universal Images Group via Getty Images

Na początku XX wieku zaprojektował wraz z Kazimierzem Żegleniem kamizelkę kuloodporną. Potocznie nazwana „pancerzem Szczepanika”, służyła przede wszystkim do ochrony monarchii. Za ten wynalazek Jan Szczepanik otrzymał order od króla Hiszpanii Alfonsa XIII oraz cara Mikołaja II. 

Warto jednak wspomnieć, że choć za twórcę kamizelki kuloodpornej uznawany jest głównie Żegleń, to ze względu na fakt, że panowie mieszkali na dwóch różnych kontynentach, Szczepanik także przypisywał sobie to osiągnięcie. 

W tym samym okresie Jan Szczepanik pracował nad przekazywaniem obrazów na odległość z dźwiękiem. Skutkiem tych eksperymentów był telektroskop, który finalnie zamienił się w telefot i został zaprezentowany na wystawie w Paryżu i Wiedniu. Tym sposobem Jan Szczepanik zyskał tytuł pioniera telewizji, chociaż projekt nie został zrealizowany. Rozpisywały się o nim takie światowe media jak „New York Times”.  

Mimo ogromnej rozpoznawalności i zwolnienia z służby wojskowej, został wysłany na jej odbycie. Szczepanika skierowano do Przemyśla, jednej z największych twierdz cesarstwa habsburskiego. Tam próbował swoich sił w udoskonaleniu telegrafu iskrowego oraz karabinu automatycznego.  W 1902 r. poślubił Wandę Dzikowską, a kilka lat później ponownie osiadł w Tarnowie z powodu problemów finansowych. Owocem ich małżeństwa była piątka dzieci – Andrzej, Zbigniew, Bogdan, Bogusław i Maria. 

Jego europejska sława dotarła również do Polski, w której całymi dniami pracował nad nowymi wynalazkami. W latach 1906–1914 przyczynił się do rozwoju fotografii barwnej, dzięki metodzie blaknięcia barw pod wpływem światła. Ponadto skonstruował kamerę i projektor do filmu kolorowego. Zaprezentował nawet małoobrazkowy film oraz zarejestrował operację chirurgiczną za pomocą swojego sprzętu, którą można było potem odtworzyć.  

Elektryczna maszyna do cięcia kart autorstwa Jana Szczepanika / Fot. Print Collector / Contributor / Getty Images

Podczas I wojny światowej „polskim Edisonem” zainteresowali się Niemcy. Złożyli zamówienie na wykonanie ogromnych gobelinów, które miały prezentować wielkie zwycięstwo Cesarstwa Niemieckiego. Prace jednak przerwano ze względu na kolejne klęski niemieckiej armii. Po wojnie Szczepanik pracował i mieszkał w Wiedniu i Berlinie.

W 1925 roku zachorował na nowotwór i zaczął leczenie w jednym z berlińskich szpitali. Jan Szczepanik zmarł rok później, 18 czerwca, w Tarnowie, w wieku 54 lat i w otoczeniu rodziny.

Dzięki swojej wszechstronności szybko zyskał przydomek „polskiego Edisona”, ale także „geniusza z Galicji” czy „galicyjskiego da Vinci”. Niestety, Jan Szczepanik nie zasłynął za życia na skalę Thomasa Edisona, do którego był wielokrotnie porównywany, i został doceniony dopiero po latach. Warto jednak zaznaczyć, że swoimi pracami odegrał ważną rolę w rozwoju dziedzin wizualnych.  

Z notatek, które zostawił po sobie Szczepanik, wynika, że pracował również nad łodziami podwodnymi, sterowcami i samolotami z ruchomymi skrzydłami.  

Co stworzył Jan Szczepanik? 

Do najważniejszych wynalazków Jana Szczepanika, nazywanego przez wielu „polskim Edisonem”, zaliczamy:  

  • telektroskop,
  • aparat „telefot”,
  • fotosculptor – urządzenie optyczne do odwzorowania trójwymiarowych przedmiotów,
  • samoczynny regulator ciągu palenisk kotłowych,
  • metoda zapisu dźwięku na filmie przy użyciu promieni katodowych,
  • kolorowa fotografia trójwymiarowa,
  • telegraf bezprzewodowy,
  • system barwnego filmu,
  • światłoczuły papier barwny,
  • kinefoto do wyświetlania serii zdjęć w szybkim tempie,
  • urządzenie do pomiaru jasności,
  • kamizelka kuloodporna.

Źródła: muzeum.tarnow.pl, iderepublica.pl, ipn.gov.pl

Szukasz więcej fascynujących informacji na temat świata roślin i zwierząt, odkryć archeologicznych i nieskończonego Wszechświata? Zaprenumeruj magazyn „National Geographic Polska". Najnowszą ofertę znajdziesz na tej stronie.