Według kronik, imię rzymskiej cesarzowej w maju 1502 roku przywołał żeglarz Joao da Nova. Nova był dowódcą portugalskiej armady, składającej się z czterech statków. Armada właśnie wracała do Lizbony. Miała za sobą ponad roczną, handlowo-wojenną wyprawę do Indii.
Po opłynięciu Przylądka Dobrej Nadziei Nova skierował swoje statki na południowy Atlantyk. 21 maja natrafił na niedużą wyspę. Patronką tego dnia była na początku XVI w. Helena, chrześcijańska święta. Nova nazwał jej imieniem nowo odkrytą wyspę. Podobno zszedł na ląd w miejscu, gdzie dziś znajduje się miasto Jamestown – i zbudował tam drewnianą kaplicę poświęconą świętej.
Kobieta ze starożytnych monet
Kim była święta Helena? Na rzymskich monetach z epoki, na których znajduje się jej podobizna, jest podpisywana Flavia Helena, Flavia Julia Helena, a czasami Aelena. Pochodziła najprawdopodobniej z niższej klasy społecznej. A jednak została matką cesarza Konstantyna Wielkiego i cesarzową rzymską. Jak do tego doszło?
Rzeźba przedstawiająca św. Helenę / fot. Jebulon, Wikimedia Commons, CC-zero
O dzieciństwie Heleny nie wiadomo zbyt wiele. Prawdopodobnie urodziła się ok. 246–249 roku naszej ery. Za miejsce jej urodzenia uznaje się greckie miasto Drepanon (albo Drepanum) w Azji Mniejszej. Po śmierci matki Konstantyn przemianował to miasto na Helenopolis. Wielu uznawało to za dowód, że właśnie tam przyszła na świat Helena.
Była prawdopodobnie Greczynką z niskiej klasy społecznej. W tradycji funkcjonuje jako córka karczmarza. Co ciekawe, w XII wieku upomnieli się o nią walijski duchowny i angielski historyk. Według nich Helena była brytyjską księżniczką. Propagowana przez nich legenda zrobiła się na tyle popularna, że św. Helenie poświęcono w Anglii aż 135 kościołów.
Helena, matka cesarza
Nie wiadomo, kiedy i gdzie Helena poznała Konstancjusza, późniejszego cesarza rzymskiego. Legenda głosi, że w czasie pierwszego spotkania oboje nosili identyczne srebrne bransoletki. Konstancjusz uznał to za znak, że Helena jest bratnią duszą zesłaną mu przez Boga. Nie jest jasne, czy Helena została jego formalną żoną. Pewne jest, że 27 lutego prawdopodobnie 272 roku urodziła mu syna Konstantyna.
Pozycja Konstancjusza, adoptowanego przez Maksymiana, cesarza Zachodu, wkrótce urosła na tyle, że ze względów politycznych potrzebował żony z lepszymi koneksjami. Rozwiódł się z Heleną albo jedynie ją porzucił i ponownie się ożenił. Jego drugą małżonką została córka Maksymiana – Teodora.
Helena razem z synem została wysłana na dwór cesarza Dioklecjana w Nikomedii. Nigdy nie wyszła ponownie za mąż. Zajęła się opieką nad jedynym synem. Konstantyn Wielki był z nią bardzo blisko związany przez całe życie.
Podróż cesarzowej do Palestyny
W 306 roku Konstancjusz zginął w czasie wyprawy przeciwko Piktom. Jego wojska obwołały Augustem Konstantyna. Oznaczało to dla Heleny rozpoczęcie zupełnie nowego etapu życia. Wkrótce Konstantyn pokonał swoich rywali i zapanował nad całym rzymskim cesarstwem. Helena była teraz matką panującego władcy. W 325 roku Konstantyn nadał jej formalny tytuł Augusty. Tym samym stała się cesarzową rzymską.
Uważa się, że Helena przyjęła chrzest wkrótce po tym, jak jej syn został cesarzem. Konstantyn dał jej nieograniczony dostęp do skarbca, by mogła zająć się poszukiwaniem zaginionych chrześcijańskich relikwii. Około 326 roku Helena rozpoczęła podróż do Palestyny i innych wschodnich prowincji cesarstwa. Ufundowała tam liczne kościoły – m.in. bazylikę Narodzenia Pańskiego w Betlejem i bazylikę Wniebowstąpienia Pańskiego na Górze Oliwnej.
Według tradycji, w Jerozolimie Helena odnalazła relikwię Krzyża Pańskiego. Opowiada o tym legenda, którą datuje się na czwarty wiek naszej ery. Po przybyciu do Jerozolimy Helena zobaczyła, że w miejscu uznawanym za grób Jezusa stoi świątynia poświęcona Wenus (albo Jowiszowi), zbudowana na rozkaz cesarza Hadriana. Helena nakazała ją zburzyć. Potem na ruinach świątyni zaordynowała rozpoczęcie wykopalisk. Wkrótce znaleziono trzy krzyże. Na którym z nich zmarł Jezus Chrystus?
Święty Krzyż i inne relikwie znalezione przez Helenę
Legenda głosi, że Helena postanowiła przeprowadzić test. Nakazała znaleźć i sprowadzić kobietę, która była bliska śmierci. Kobieta dotknęła pierwszego, a potem drugiego krzyża, lecz jej stan się nie poprawił. Dopiero gdy dotknęła trzeciego, wyzdrowiała. Uznano to za dowód, że znaleziono Święty Krzyż.
Według innej wersji, właściwy krzyż zidentyfikowano dzięki titulusowi, czyli tabliczce wymieniającej imię skazańca. Według jeszcze innej, Helena miała objawienie. Pewne jest, że w miejscu spoczynku Jezusa na rozkaz Konstantyna powstała bazylika Grobu Pańskiego.
Helenie przypisuje się znalezienie również innych relikwii – gwoździ z Krzyża Pańskiego, tuniki Jezusa czy kawałków liny, którą był przywiązany do krzyża. Miała przywieźć je ze sobą z powrotem do Rzymu. Były przechowywane w jej prywatnej kaplicy.
Dziś na jej miejscu znajduje się Bazylika Świętego Krzyża z Jerozolimy. Oryginalny kościół wznoszony w latach 337–344 został zbudowany specjalnie dla relikwii przywiezionych z podróży na wschód przez Helenę.
Święta Helena, opiekunka biednych
Helena słynęła także z opieki nad ubogimi. Rozdawała im jałmużnę, troszczyła się o porzucone dzieci, jeńców czy niewolników. Zmarła trzy lata po wizycie w Palestynie, prawdopodobnie w 330 roku. Konstantyn kazał pochować matkę w specjalnie wzniesionym mauzoleum. Jej sarkofag znajduje się obecnie w Museo Pio-Clementine.
Sarkofag świętej Heleny / fot. Fabrizio Garrisi, Wikimedia Commons, CC-BY-SA-4.0
Helena od razu po śmierci była otaczana czcią przez chrześcijan. Dziś jest świętą Kościoła katolickiego, Kościoła prawosławnego, Kościoła koptyjskiego i Kościołów anglikańskich. Jest czczona w różnych dniach. W Kościele katolickim jej święto przypada 18 sierpnia. Uważa się ją za patronkę farbiarzy, wytwórców igieł i gwoździ. W ikonografii przedstawiana jest w stroju cesarskim z koroną na głowie i z krzyżem.
Źródło: Wikipedia.
