Jest zdumiewającym osiągnięciem inżynieryjnym. Zbudowany z 25 milionów ociosanych kamieni, przecinał Anglię na pół. Wyznaczał północną część imperium, którego południowe krańce sięgały do Afryki. Ale nie był tylko murem, lecz kompleksem fortów i twierdz. Dla północnych plemion, które nie znały techniki budowania z kamienia, był wyrazem potęgi zaborcy, którego macki rozciągały się na całą Europę.
Kim był cesarz Hadrian?
Nie wiadomo, czy wał by powstał, gdyby na rzymskim tronie zasiadł inny cesarz. Hadrian, nim wstąpił na tron, dał się poznać jako wytrawny polityk, miłośnik sztuki i architektury. To dzięki niemu odbudowano zniszczony w pożarze rzymski Panteon. Również z jego inicjatywy powstał w Wiecznym Mieście monumentalny grobowiec rodzinny, dziś znany jako Zamek Świętego Anioła. Ale Hadriana cechowało coś jeszcze – niechęć do wojny i głębokie zrozumienie, że granic cesarstwa nie można przesuwać w nieskończoność. Należy za to te granice zabezpieczyć.
W 121 roku naszej ery cesarz udał się do okupowanych Galii i Germanii. Widząc, jak legioniści umacniają swoje pozycje drewnianymi palisadami uznał, że odgrodzenie się murem będzie najlepszym sposobem na ustanowienie i umocnienie granic cesarstwa. Historycy twierdzą, że to wówczas zaświtała mu myśl, by oddzielić terytorium rzymskie na Wyspach od tego zajmowanego przez tubylcze plemiona, przede wszystkim przez wojowniczych Kaledończyków.
Podbój Brytanii przez Rzymian
Rzymianie zapędzili się do Brytanii jeszcze w czasach Juliusza Cezara. Ale to legiony Klaudiusza włączyły do imperium południowe tereny Wyspy. Podboju północy podjął się jeden z najwybitniejszych dowódców cesarza Wespazjana, czyli Juliusz Agricola. W 78 r. rozpoczął ofensywę, a zdobyte tereny umacniał budując sieć fortów.
Mur Antonina i Mur Hadriana / ryc. Created by NormanEinstein, September 20, 2005, Wikimedia Commons, C-BY-SA-3.0
To właśnie te postawione przez żołnierzy Agricoli umocnienia stały się później podstawą pod budowę Wału Hadriana oraz wysuniętego dalej na północ Wału Antonina. Ten drugi powstał po odrzuceniu pokojowej polityki Hadriana przez kolejnego cesarza – Antonina Piusa. Wał Antonina był mniej monumentalny niż Mur Hadriana i rozciągał się na długości jedynie 63 km.
Budowa Muru Hadriana
Budowę muru rozpoczął sam cesarz Hadrian. W okolicy ujścia rzeki Tyne nakazał postawienie dwóch ołtarzy na cześć bogów Neptuna i Oceanusa. Było to jawne nawiązanie do działań Aleksandra Wielkiego, który tym samym bogom miał oddać cześć na dalekim Wschodzie – nad rzeką Hydaspes. Kolejnym krokiem było wzniesienie Mostu Hadriana. Miał on wyznaczać jeden z krańców nowej linii granicznej. Dopiero po zakończeniu tych prac przystąpiono do wznoszenia muru. Muru, który rozciągał się na długości ponad 120 km pomiędzy Morzem Irlandzkim a Morzem Północnym.
Wiele wskazuje na to, że Hadrian nie tylko zlecił budowę muru, ale sam go zaprojektował. Pierwszy projekt zakładał wybudowanie kamiennego muru o szerokości 10 stóp rzymskich, czyli trzech metrów, od rzeki Tyne na zachód przez 72 km do rzeki Irthing. Mur miał mieć 72 km długości i przechodzić w wał o szerokości 20 stóp rzymskich (6 m) na zachód od Irthing do ujścia Solway. Budowniczowie dobrze wykorzystali lokalne cechy geograficzne. Centralna część muru biegła wzdłuż skał. Na wschodzie wał wytyczono na długim grzbiecie biegnącym do Newcastle.
Fortyfikacje Muru Hadriana
Mur chroniły też ufortyfikowane bramy, zwane zamkami milowymi. Większość odkopanych zamków milowych mieściła jeden budynek. Przypuszczalnie był to blok koszarowy dla około 8 mężczyzn. Wydaje się, że dwa zamki milowe zawierały dwa podwójne budynki, co sugeruje większy garnizon. Niektóre zamki milowe zawierały paleniska i piece.
Pomiędzy każdą parą zamków milowych leżały dwie wieże, zawsze zbudowane z kamienia. Głównym celem żołnierzy stacjonujących w fortach było prowadzenie obserwacji. Zatem nad północną bramą każdego zamku milowego powinna znajdować się wieża. Umieszczenie drzwi na parterze wieżyczki sugeruje, że bezpieczeństwo nie było istotną kwestią.
Hadrian wprowadził kilka zmian w pierwotnym planie, m.in. obniżając mur i dobudowując kolejne forty. Prace przebiegały nad wyraz sprawnie. Było to możliwe dzięki pracy żołnierzy aż trzech legionów rzymskich. Taki legion składał się zwykle z około czterech do sześciu tysięcy żołnierzy. Wśród nich byli inżynierowie i znakomici specjaliści od obróbki kamienia.
Dlaczego zbudowano Mur Hadriana?
Historycy rozważają powody powstania muru. Podają w wątpliwość, iż miał służyć jedynie jako sposób na odgrodzenie się od Kaledończyków. Spekuluje się, że mógł służyć do poboru opłat od kupców przemierzających Wyspę oraz regulować przepływ ludności.
Co ciekawe, mur dość szybko stał się miejscem raczej scalającym tubylczą ludność i legionistów, niż dzielącym. Przede wszystkim był znakomitym miejscem wymiany handlowej, ponieważ otrzymujący regularny żołd legioniści byli jednymi z niewielu ówczesnych ludzi posiadającymi pieniądze. Całe rodziny żyły tylko z tego, że uprawiały pole na potrzeby legionistów. Pojawiły się stragany, karczmy i oczywiście domy publiczne. Zbudowane zostały również tak istotne w kulturze rzymskiej łaźnie.
Budowa muru trwała ponad sześć lat. Praca była dobrym sposobem na utrzymanie dyscypliny wśród żołnierzy. Hadrian nie planował dalszych podbojów, ale chciał utrzymać wojsko w gotowości bojowej.
Mur Hadriana po upadku Rzymu
Ale z czasem brytyjskie legiony miały coraz mniej wspólnego z Rzymem, a coraz więcej z Brytanią. Legioniści rekrutowali się spośród tubylców. Wielu z nich zakładało rodziny, a forty zmieniały się w wioski. Pieniądze z Rzymu też przestały płynąć, a sam mur niszczał. Aż wreszcie, 281 lat po zakończeniu budowy Muru Hadriana, Rzymianie opuścili Brytanię.
Mur Hadriana / fot. John Pattison Gibson
Fragmenty muru istnieją do dziś i stanowią jedną z atrakcji turystycznych Wysp. A ociosane przez rzymskich legionistów kamienie można znaleźć w wielu angielskich kościołach i innych charakterystycznych dla regionu kamiennych budowlach.
Co ciekawe, Mur Hadriana bywa często inspiracją dla twórców. To właśnie nim inspirował się George R. R. Martin, pisząc „Grę o tron”.
