Zmiany w przyrodzie zachodzą nieustannie. Ewolucja toczy się swoim tempem, a jedne gatunki wymierają, by ustąpić miejsca nowym, znacznie lepiej przystosowanym do warunków panujących w danym ekosystemie. W skali geologicznej, człowiek zamieszkuje Ziemię przez krótką chwilę. Nie mamy więc szansy na to, by zauważyć, jak bardzo zmienia się środowisko.

Informacji na ten temat dostarczają nam skamieniałości – ukryte w ziemi i skałach szczątki, które dowodzą, że przed nastaniem naszej ery planetę zamieszkiwały niezwykłe zwierzęta. Większość z nich nie przetrwała masowego wymierania. Istnieją jednak gatunki, dla których czas stanął w miejscu. To zwierzęta, które w niemal niezmienionej formie żyją do dziś.

Jakie zwierzęta określa się mianem prehistorycznych?

Już na wstępie wypada zaznaczyć, że wymarłe gatunki to nie to samo, co prehistoryczne zwierzęta. Do pierwszej grupy można zaliczyć wielu przedstawicieli świata fauny, które żyły i rozwijały się w naszej erze. Te zniknęły ze swoich ekosystemów z różnych przyczyn, jednak nadrzędnym czynnikiem, który przyczynił się do nastąpienia procesu ich zanikania, jest działalność człowieka.

Czym zatem są zwierzęta prehistoryczne? W kontekście historycznym i archeologicznym, słowo „prehistoria” odnosi się do najdłuższego okresu w dziejach ludzkości, który rozpoczął się, gdy hominidy posiadły umiejętność tworzenia i używania kamiennych narzędzi i trwał do wynalezienia pisma. Gdy mowa o prehistorycznych zwierzętach, należy objąć czas szerszą perspektywą, uwzględniając wszystkie minione epoki geologiczne. Nie można mieć bowiem żadnych wątpliwości, że dinozaury, plezjozaury i pterozaury, które rozwinęły się pod koniec triasu i władały planetą w pozostałych dwóch okresach mezozoiku, to zwierzęta prehistoryczne.

Co było na Ziemi przed dinozaurami? Pierwszymi zwierzętami wielokomórkowymi były prekambryjskie gąbki. W paleozoiku rozwinęło się wiele grup bezkręgowców, w tym skorupiaki, głowonogi i ramienionogi, korale i mięczaki. Wtedy też pojawiły się pierwsze kręgowce, a konkretnie – ryby. Nieco później w morzach rozwinęły się wczesne płazy, a na lądach – owady.

Wraz z początkiem ery mezozoicznej rozpoczął się czas gadów. Przodkowie dinozaurów pojawili się już we wczesnym triasie. Mowa o gadach krokodylokształtnych i pokrytych pancerzami, przodkach współczesnych krokodyli i żółwi. Gdy zaczęły rozwijać się pierwsze dinozaury, na Ziemi pojawiły się też pierwsze gatunki ssaków, a czas ich dominacji rozpoczął się po erze wielkich jaszczurów. Przyjrzyjmy się kilku najciekawszym prehistorycznym zwierzętom.

Repenomamus

Zaczynamy od największego ssaka mezozoiku. Prehistoryczne zwierzęta tej gromady, żyjące w erze dinozaurów, w większości przypadków nie stanowiły zagrożenia dla gadów. Przeciwnie, znajdowały się w ich „jadłospisie”. Istniały jednak pewne wyjątki.

Repenomamus żył 125 milionów lat temu, we wczesnej kredzie. Pod względem rozmnażania, bardziej niż do łożyskowców był zbliżony do stekowców i torbaczy. Paleontolodzy odkryli dwa gatunki tego zwierzęcia: Repenomamus robustus i Repenomamus giganticus. Jeśli chodzi o rozmiary, pierwszy był zbliżony do kota, natomiast drugi – do borsuka. Może się więc wydawać, że mówimy tu o małych zwierzętach, zwłaszcza w kontekście kredowych gigantów. Należy jednak uświadomić sobie, że żyjące wówczas ssaki nie były większe od myszy. Repenomamus był więc prawdziwym gigantem w swoim rodzaju.

Mocne, szpiczaste zęby świadczą, że były to drapieżniki. Badacze są zdania, że żywił się przede wszystkim owadami, rybami i mniejszymi ssakami. Istnieją jednak dowody, że polował także na małe dinozaury.

Deinozuch

Rząd krokodyli pojawił się na Ziemi 83 miliony lat temu, ale zwierzęta podobne do nich żyły jeszcze wcześniej, bo w triasie. Jednym z największych krokodylomorfów, jaki kiedykolwiek żył na naszej planecie, był deinozuch. Osiągał do 10 m długości i ważył ok. 5 ton. Czaszka tej bestii osiągała do 150 cm. Podobnie jak współczesne krokodyle, żył przede wszystkim w środowisku wodnym, ale mógł też poruszać się po lądzie i prawdopodobnie robił to bardzo sprawnie.

W swoim środowisku nie miał naturalnych wrogów. Polował na olbrzymie żółwie, ale nie tylko. Potrafił też zabić nawet dużego teropoda, w tym albertozaura.

Megalodon

Był wielki krokodyl, czas na wielkiego rekina. Megalodon był bez wątpienia jednym z najgroźniejszych drapieżników w historii Ziemi. Żył w erze kenozoicznej, na przełomie miocenu i pliocenu. Należy jednak podkreślić, że niektóre źródła wskazują, że rządził oceanami już w późnym oligocenie.

Megalodony prawdopodobnie osiągały do 16–17 m długości. Dla porównania, żarłacz biały – największy współcześnie żyjący rekin – osiąga do 5 m długości. Ten gigant znajdował się na samym szczycie łańcucha pokarmowego. Dochodząca do 200 cm szerokość szczęk pozwoliła mu polować na niemal dowolną zdobycz. Jego ofiarą padały przede wszystkim walenie. 

Prehistoryczne zwierzęta, które żyją do dziś

Większość prehistorycznych gatunków nie przetrwała masowych wymierań. Są jednak takie, które oparły się próbie czasu. Takie organizmy, zwierzęce i roślinne, określa się mianem żywych skamieniałości lub reliktów. 

Pojęcie to wprowadza błędną sugestię, że gatunki lub taksony wyższego rzędu, których dotyczy, nie zmieniły się od długiego (w skali geologicznej) czasu. Tymczasem żywe skamieniałości także podlegały procesowi ewolucji. Mimo to wykazują znaczne podobieństwo do swoich przodków. O jakich zwierzętach mowa?

Laotański szczur skalny 

Pierwsze osobniki reprezentujące ten gatunek zostały odkryte dopiero w 1996 roku. Laotański szczur skalny, nazywany też laotańską szczuro-wiewiórką, znacząco różni się od pozostałych gryzoni. W 2005 roku uznano, że należy go zaliczyć do nowej, nieznanej dotąd rodziny. Wnikliwe badania udowodniły jednak, że rodzina, z której pochodzą te zwierzęta, jest znana nauce. Tyle, że uznano ją za wymarłą 11 milionów lat temu.

 Laotańskie szczury skalne osiągają do 25 cm długości, a ich masa nie przekracza 0,5 kg. Są podobne do szczura, z tą różnicą, że ogon tych zwierząt jest pokryty futrem.

Japoński krab pacyficzny

To jedno z najbardziej niezwykłych zwierząt. Nazywany ślepą uliczką w ewolucji, jest jedynym żyjącym przedstawicielem rodzaju Macrocheira. Żyje na głębokości 200–300 metrów pod powierzchnią morza, choć należy wspomnieć, że na osobniki z tego gatunku natrafiano nawet na głębokości 800 metrów. Czasami można je spotkać także na lądzie. Żyją głównie na wschodzie wysp Kyushu i Konshu, ale można je spotkać także w obszarze Chin i Półwyspu Koreańskiego.

Te niezwykłe zwierzęta należą do największych stawonogów. Głowotułów osiąga 30–40 cm. Wyrasta z niego 10 nóg, których rozpiętość może dochodzić do 4 metrów. Kolejną niezwykłą cechą tych zwierząt jest ich długowieczność – japońskie kraby pacyficzne mogą żyć nawet 100 lat.

Skorpiony

Do żywych skamieniałości zaliczane są także skorpiony. Te charakterystyczne pajęczaki pojawiły się na Ziemi już w sylurze (trzeci okres ery paleozoicznej), czyli żyły na długo przed nastaniem ery dinozaurów. Najprawdopodobniej występowały na wszystkich obszarach planety i były jednymi z najwcześniej występujących wielokomórkowych zwierząt lądowych. Należy jednak podkreślić, że istniało wówczas wiele gatunków skorpionów, które były zwierzętami morskimi. 

Współczesne gatunki różnią się od swoich przodków tylko nieznacznie, zarówno pod względem anatomii, jak i trybu życia. Są mniejsze, ale wiele pozostałych cech nie uległo zmianie.

Latimeria

400 milionów lat temu ryby trzonopłetwe dominowały w oceanicznych wodach. Do dziś przetrwały jedynie 2 gatunki. Przez długi czas sądzono, że przedstawiciele tej podgromady wymarli wraz z dinozaurami. Naukowcy musieli zmienić pogląd na ten temat, gdy w 1938 roku, u wybrzeży Afryki, rybacy wyciągnęli z wody niezwykły okaz. 

Latimerie osiągają do 180 cm długości i masę do 80 kg. Żyją blisko dna, na głębokości od 150 do 700 m. Występują w wodach południowej i południowo-wschodniej Afryki.

Hatterie

Hatteriowate pojawiły się na Ziemi ok. 225 milionów lat temu. Większość gatunków wyginęła wraz z dinozaurami. Do naszych czasów przetrwały tylko dwa, żyjące na wyspach Nowej Zelandii.

Hatterie są z wyglądu podobne do jaszczurek, jednak ich budowa wewnętrzna bardziej zbliża je do płazów. Należy podkreślić, że mimo iż są zaliczane do żywych skamieniałości, współczesne gatunki tylko nieznacznie przypominają swoich przodków. 

Prehistoryczne zwierzęta żyjące w Polsce

Prehistoryczne zwierzęta na terenie Polski? Tak! Jeden z gatunków, występujących w naszym kraju, na przestrzeni wielu milionów lat zmienił się tylko nieznacznie. Mowa o żółwiu błotnym. Żółwie były obecne na Ziemi jeszcze przed dinozaurami i okazały się wyjątkowo odporne na upływ czasu.

Najbardziej zbliżone do pierwotnych są gatunki morskie, ale żółw błotny też zachował wiele cech swoich przodków. Kiedyś był zwierzęciem powszechnie występującym w Polsce. Obecnie jego zasięg ogranicza się przede wszystkim do rezerwatów przyrody i parków krajobrazowych.