Rozwojowi człowieka towarzyszyły istotne zmiany w trybie życia. Nasi najwcześniejsi przodkowie trudnili się zbieractwem i myślistwem. Zasoby danego obszaru w końcu ulegały wyczerpaniu, co wymuszało na nich konieczność nieustannego przemieszczania się.
Z czasem ludzie zaczęli obserwować przyrodę. Gdy pojawiły się dogodne ku temu warunki, nauczyli się siać i zbierać plony, udomowili zwierzęta i zaczęli wykorzystywać je do swoich celów. To wymuszało na nich konieczność stałego zamieszkiwania w pobliżu pól. Tymczasowe schronienia zaczęły ustępować miejsca trwałym domostwom. Dostępność pożywienia sprawiła, że ludzie mogli tworzyć większe grupy. Tak zaczęły powstawać wczesne społeczności, z których narodziły się najstarsze cywilizacje.
Gdzie powstały pierwsze cywilizacje?
Pierwsze cywilizacje zaczęły kształtować się w momencie, gdy nasi przodkowie porzucili koczowniczy tryb życia na rzecz osiadłego. Nastąpiło to pod wpływem zmian klimatycznych – cieplejszy klimat zaczął sprzyjać zakładaniu stałych osad. Proces nazywany rewolucją neolityczną rozpoczął się ok.12 tys. lat p.n.e.
Założenie stałych domostw nie było możliwe na każdym obszarze. Żeby móc zaspokoić najważniejsze potrzeby bytowe człowieka, teren musiał spełniać kilka warunków. Wymieniając najważniejsze, należy wskazać na dostęp do wody i obecność żyznych gleb, umożliwiających rozpoczęcie uprawy. Właśnie z tego względu pierwsze cywilizacje zaczęły kształtować się w dolinach dużych rzek. Naturalne cieki zapewniały dostęp do wody pitnej i gospodarczej, umożliwiały łatwe nawadnianie pól uprawnych i przy okazji pełniły funkcję transportową.
Proces osadnictwa, który dał początek wczesnym cywilizacjom, rozpoczął się na Bliskim Wschodzie, w obszarze Żyznego Półksiężyca. Później dotarł do Europy, Afryki i Azji Południowej. Należy podkreślić, że w niektórych miejscach, jak choćby w Azji Wschodniej, uprawa i hodowla rozwijały się całkowicie niezależnie.
Jakie były pierwsze cywilizacje?
Czym właściwie jest cywilizacja? Istnieje przynajmniej kilka definicji tego pojęcia. Najczęściej przytaczana wskazuje, że mówimy tu o poziomie rozwoju społeczeństwa w danym okresie historycznym, który wyróżnia się opanowaniem środowiska naturalnego, określonym poziomem wytwarzania dóbr kultury materialnej i istnieniem instytucji społecznych.
Niektórzy specjaliści wyrażają przekonanie, że za cywilizację można uznać społeczeństwo wytwarzające nadwyżkę żywności i w którym występuje określona hierarchia. Inni, wśród wyznaczników cywilizacji wskazują także opanowanie pisma, istnienie złożonego systemu wierzeń religijnych, miast i scentralizowanej władzy.
Dokładna definicja tego pojęcia prawdopodobnie zawsze będzie przedmiotem sporu uczonych. Jeżeli jednak przyjmiemy, że podstawowym wyznacznikiem jest tu zdolność do trwałej produkcji nadwyżki żywności, która pozwoliła poszczególnym członkom danego społeczeństwa zająć się pracą niezwiązaną z rolnictwem czy hodowlą, pozwoli nam to stwierdzić, że pierwsze cywilizacje zaczęły kształtować się właśnie w trakcie rewolucji neolitycznej.
Najwcześniejsze cywilizacje są nazywane cywilizacjami pierwotnymi. Powstały one w sposób całkowicie samoistny, co oznacza, że osiągnęły właściwy dla siebie stopień zaawansowania bez korzystania z już istniejącego dorobku (bo przecież nie miały żadnego punktu odniesienia). Każde kolejne korzystały z ich osiągnięć lub po prostu wchłaniały je na drodze podboju.
Jak kształtowały się pierwsze cywilizacje?
Do rozwoju pierwszych cywilizacji bez wątpienia przyczyniły się czynniki klimatyczne i geograficzne. Ludzie zaczęli wprowadzać do swojego życia daleko idące zmiany, bo te były dla nich korzystne. Naukowcy jednak nie mają pewności, czy transformacja trybu życia była wyłącznym wynikiem wynikających z tego korzyści. Nie można wykluczyć, że zmiany zostały narzucone przez władzę lub wynikały częściowo z woli i częściowo z przymusu.
Z czasem pierwotne cywilizacje zaczęły się rozrastać. To wymusiło potrzebę dalszego rozwoju rolnictwa, a ta dziedzina stawała się motorem napędowym kolejnych. Osady zaczęły podlegać większym jednostkom – miastom. Wraz z powstaniem ośrodków miejskich, pierwotne cywilizacje zaczęły stawać się rozwiniętymi cywilizacjami.
Przed powstaniem ośrodków miejskich, wszelkie instytucje – polityczne, społeczne i religijne – były podzielone wśród mniejszych społeczności. Nastanie ery miast było równoznaczne z ich centralizacją. Miasta stawały się głównym ośrodkiem wszystkich dziedzin życia, więc naturalnie były celem ludzi chcących tam żyć, pracować i prowadzić wymianę handlową. Wcześniejsze osady miały w dużej mierze charakter rodowo-plemienny. W miastach żyli obok siebie ludzie obcy, których jednak łączyła wspólna władza, jednakowe wierzenia i język. W ten sposób rodziło się poczucie wspólnoty.
O ile polityka była kluczowym czynnikiem kształtującym cywilizacje, to nie można zapomnieć, że równie duże znaczenie miała religia. Potrzeba pojęcia sensu życia i wyjaśnienia tego, co niezrozumiałe istniała od zawsze. Dzięki jednemu systemowi wierzeń i towarzyszącym mu praktyką ludzie zaczęli dzielić obyczaje, a w społecznościach pojawiał się szacunek i zaufanie.
Należy podkreślić, że polityka i religia pozostawały ze sobą w korelacji już na etapie kształtowania się pierwszych cywilizacji. W wielu przypadkach, przywódcy polityczni byli też przywódcami religijnymi. W społecznościach, w których obie funkcje były rozdzielone, władza religijna często wspierała władzę polityczną.
O ile rozwój specjalizacji zawodowych w dużej mierze przyczynił się do ukształtowania klas społecznych, to należy podkreślić, że różnice w statusie poszczególnych grup w największej mierze były kształtowane właśnie przez przywódców. To oni decydowali o wpływach i nadawali przywileje.
Za jeden z najważniejszych etapów rozwoju cywilizacji należy uznać powstanie pisma. To właśnie ta umiejętność usprawniła działanie instytucji politycznych i religijnych. Z czasem pozwoliła na stworzenie zbioru praw, który stał się podstawą utrzymywania porządku.
Zalety i wady osiadłego trybu życia
To wszystko nie byłoby możliwe, gdyby tysiące lat wcześniej nie nastąpiła zamiana trybu życia z koczowniczego na osiadły. Rewolucja, która dokonała się dzięki temu, ograniczyła problem braku pożywienia. Przyczyniła się do wykształcenia nowych umiejętności, a to pociągnęło za sobą rozwój wcześniej nieznanych dziedzin, w tym handlu, usług i nauki. Zalety osiadłego trybu życia można mnożyć niemal w nieskończoność, ale te nie powinny przysłaniać jego wad.
Gdy ludzie zaczęli gromadzić się w trwałych osadach, pojawiły się wcześniej niewystępujące choroby, a gdy osady zmieniły się w miasta – także epidemie. Produkcja rolna i hodowla w dużej mierze rozwiązały problem niedoboru pożywienia, ale gdy następowały klęski głodu, ich skutki były katastrofalne. Efektem osiadłego trybu życia są też wojny. Oczywiście, ludzie walczyli ze sobą od zawsze, ale gdy zaczęli zasiedlać określone tereny i stworzyli duże skupiska, skala konfliktów stała się nieporównywalnie większa, podobnie jak ich skutki.
Co zawdzięczamy pierwszym cywilizacjom?
Od czasu powstania pierwszych cywilizacji minęły tysiące lat. Żyjemy w czasach postępu technologicznego, w których poszczególne dziedziny przemysłu i nauki wkraczają w szczytową fazę rozwoju. Wzbiliśmy się w powietrze, przekroczyliśmy granicę kosmosu, potrafimy wznosić olbrzymie budowle, leczyć choroby, które wcześniej dziesiątkowały całe społeczności. Należy jednak podkreślić, że twierdzenie, iż te wszystkie osiągnięcia są wyłączną zasługą współczesnych, to zwykły egoizm.
Współczesna cywilizacja wyrosła przecież na podwalinach dokonań naszych przodków. Pismo, polityka, religia, nawet nauka, będąca podstawą rozwoju wszystkich współczesnych dziedzin, to nie nasze odkrycia i wynalazki. My je tylko udoskonaliliśmy i znaleźliśmy dla nich nowe zastosowanie. Każda kolejna cywilizacja, która ukształtowała się po pierwszych, korzystała z wcześniejszych dokonań. Mimo że na przestrzeni lat w poszczególnych dziedzinach nastąpiło wiele rewolucyjnych zmian, to patrząc na rozwój cywilizacyjny w sposób całościowy, można stwierdzić, że mamy tu do czynienia z ewolucją. U podstaw naszego świata wciąż leżą dokonania sprzed tysięcy lat.
Na zakończenie przybliżamy kilka pierwszych rozwiniętych cywilizacji.
Sumerowie
Nie ulega wątpliwości, że Mezopotamia jest kolebką cywilizacji. To właśnie w widłach Eufratu i Tygrysu ukształtował jeden z pierwszych (a być może nawet pierwszy) rozwiniętych ludów. Sumerowie, bo o nich mowa, pod koniec IV tysiąclecia p.n.e. stworzyli wysoko rozwiniętą cywilizację, która skupiała się wokół państw-miast, w których wznosili monumentalne budowle. Wynaleźli jedno z najstarszych pism, poznali podstawy matematyki, geometrii i astronomii i jako jedni z pierwszych nauczyli się wykorzystywać brąz.
Cywilizacja starożytnego Egiptu
Dogodne warunki do rozwoju cywilizacji panowały nie tylko w dorzeczu Eufratu i Tygrysu, ale także nad Nilem. Pierwsze społeczności rolniczo-pasterskie zaczęły kształtować się tam w na przełomie V i IV tysiąclecia p.n.e. O ile Sumerowie żyli w obszarze państw-miast, to cywilizacja egipska zdołała stworzyć spójne państwo (z wyjątkiem okresów przejściowych). Zjednoczenie nastąpiło ok. 3000 r. p.n.e., gdy Menes, władca Egiptu Górnego, podbił Egipt Dolny.
Cywilizacja minojska
Wymieniając starożytne cywilizacje, nie można pominąć ludu, który dziś jest określany jako „pierwsze ogniwo łańcucha europejskiego”. Minojczycy przybyli na Kretę ok. 3000 r. p.n.e. Stworzyli jedną z pierwszych rozwiniętych cywilizacji basenu Morza Śródziemnego. Podobnie jak Sumerowie, zakładali państwa-miasta. W tym przypadku taka organizacja wynikała przede wszystkim z warunków naturalnych, bo bo zamieszkiwali obszar przecinany licznymi łańcuchami górskimi.
