Kamienne narzędzia dobrze wywiązywały się ze swojej funkcji w początkowej fazie rozwoju rodzaju Homo. Gdy nasi przodkowie zaczęli zmieniać swój tryb życia, pojawiły się u nich nowe potrzeby, których nie można było realizować prymitywnymi wytworami z kamienia, kości i drewna. Ludzkość stanęła przed wyzwaniem opracowania nowego surowca i metod produkcji. Już wtedy udowodniła, że nasz gatunek potrafi uporać się z każdym problemem.
Mówiąc o epoce brązu, na myśli trzeba mieć drugi z trzech wielkich okresów prehistorii. Ludzie osiągnęli wówczas stopień rozwoju, który pozwolił im wkroczyć w zupełnie nową erę – czas postępu technologicznego, który okazał się być motorem napędowym dla dalszego rozwoju cywilizacji. Zmiany technologiczne pociągnęły za sobą wielkie przemiany społeczne. Cywilizacja osiągnęła wówczas formę, która ewoluuje do dziś.
Kiedy miała miejsce epoka brązu?
Każda epoka historyczna wpływała na dzieje świata, w którym żyjemy. Gdy nasi najdawniejsi przodkowie zaczęli posługiwać się prymitywnymi narzędziami wytwarzanymi z krzemienia i innych naturalnych materiałów, nastała epoka kamienia. Pchani potrzebą postępu, z czasem zaczęli opracowywać nowe metody wytwarzania narzędzi i oręża. Gdy zorientowali się, że połączenie miedzi i cyny w warunkach wysokiej temperatury tworzy stop, który umożliwia dość łatwą obróbkę i wykazuje znacznie większą odporność na uszkodzenia, rozpoczęła się epoka brązu.
Kiedy nastąpiło przejście z epoki kamienia do epoki brązu? Naukowcy przyjmują, że na całym świecie nowy okres w dziejach ludzkości rozpoczął się w 3400 r. p.n.e. Należy jednak zaznaczyć, że ta data ma charakter czysto umowny. Wynika to z faktu, że rozwój cywilizacyjny nie postępował równomiernie na całym świecie. Co za tym idzie, ramy czasowe epoki są zróżnicowane.
Proces stopniowego zastępowania kamiennych narzędzi znacznie skuteczniejszymi odpowiednikami ze stopu miedzi i cyny w pierwszej kolejności rozpoczął się na najbardziej rozwiniętych obszarach – w Egipcie i na Bliskim Wschodzie. Później nastąpił w Europie południowej (ok. 2800 lat p.n.e.). We wschodnich Niemczech i w zachodniej części Polski era brązu rozpoczęła się 2300 lat p.n.e.
Epoka brązu trwała w latach 3400–1200 p.n.e. Ponownie, dolna granica ram czasowych ma charakter umowny i jest używana w odniesieniu do całego świata. Kres tego okresu nastał, gdy ludzie zaczęli wydobywać, wytwarzać i obrabiać żelazo – surowiec, który wykazywał jeszcze lepsze właściwości niż stosowany wcześniej stop. Należy jednak podkreślić, że żelazo nigdy nie wyparło do końca brązu. Nawet gdy metalurgia osiągnęła zaawansowany poziom, stop miedzi i cyny nadal był używany, przede wszystkim w przemyśle zdobniczym i w różnych gałęziach sztuki.
Skąd wzięła się nazwa epoki brązu?
Podobnie jak określenia wskazujące na dwa pozostałe okresy archeologiczne prehistorii, nazwa epoki brązu nawiązuje do surowca, który w tym czasie był używany do wytwarzania narzędzi i broni. Brąz to nic innego, jak stop miedzi i cyny, którego właściwości zależą od zawartości drugiego z wymienionych pierwiastków.
Przez długi czas przedmioty z brązu wytwarzano tzw. metodą wosku traconego. Polegało to na przygotowaniu nietrwałych form z wosku pokrytych gliną, które następnie wypalano w ogniu, utwardzając materiał plastyczny i przy okazji – usuwając wosk. Do tak przygotowanej formy wlewano płynny brąz. Po ostygnięciu trzeba było rozbić formę. Dwuczęściowe formy stałe, które mogły być używane więcej niż jeden raz, weszły do użytku znacznie później.
Osiągnięcia epoki brązu
Mówiąc o największych osiągnięciach epoki brązu, na pierwszym miejscu należy wymienić... rozpoczęcie produkcji brązu. To właśnie to wydarzenie napędziło kolejne zmiany, nie możne więc mieć wątpliwości, że mówimy tu o punkcie zwrotnym w dziejach naszego gatunku. Ludzie szybko zorientowali się, że stop miedzi i cyny jest znacznie twardszy od samej miedzi, więc nowy wynalazek szybko wyparł nietrwałe narzędzia miedziane.
Jakie znaczenie to odkrycie miało dla dziejów ludzkości? Dostępność twardszych, a co za tym idzie – także wytrzymalszych narzędzi w istotny sposób zrewolucjonizowała wiele codziennych czynności. Nagle rolnictwo, budownictwo i górnictwo stały się dziedzinami znacznie efektywniejszymi. Spora łatwość obróbki brązu wpłynęła na rozwój przemysłu zdobniczego.
Rudy miedzi i cyny występowały obok siebie tylko na niektórych obszarach. Co za tym idzie, te kręgi kulturowe, które rozwijały się w mniej zasobnych w surowce częściach świata, musiały sprowadzać poszczególne metale. To napędziło handel i pośrednio przyczyniło się do rozwoju pierwszych wielkich cywilizacji. Mieszkańcy terenów obfitujących w bogactwa naturalne zaczęli tworzyć pierwsze ośrodki miejskie.
Brąz umożliwił wytwarzania oręża wykazującego niebywałą skuteczność na placu boju. Same kopalnie stały się obiektem zainteresowania różnych plemion, co stało się przyczyną nowych konfliktów i choć rozwój działań zbrojnych nie może być uznany za jakiekolwiek osiągnięcie, to nie ulega wątpliwości, że prowadzone w epoce brązu walki przyczyniły się do późniejszego ukształtowania Europy.
Epoka brązu w Polsce
Epoka brązu w Polsce rozpoczęła się 2300 lat p.n.e. i trwała przez ok. 1600 lat. W tym czasie na naszych ziemiach pojawiło się wiele ludów, które reprezentowały różne kręgi kulturowe i co się z tym wiąże – także różny poziom rozwoju społecznego i gospodarczego.
Pierwsze przedmioty wykonane z brązu znalazły się na obszarze dzisiejszej Polski prawdopodobnie w wyniku napływu plemion z kręgu kultury unietyckiej. Później na naszych ziemiach pojawiły się plemiona zaliczane do kultur trzcinieckiej i przedłużyckiej.
Z historycznego punktu widzenia, największe znaczenie miało wykształcenie się na ziemiach polskich kultury łużyckiej, która jest rozpatrywana jako jeden z najważniejszych składników epoki brązu. Plemiona zaliczane do tego kręgu pozostawiły po sobie wiele bezcennych artefaktów, odkrytych m.in. na obszarze osady w Biskupinie.
Zdaniem wielu archeologów, żelazo upowszechniło się na ziemiach polskich dość późno, co było podyktowane wieloma czynnikami, w tym wpływami zewnętrznymi. Epoka brązu w Polsce trwała ok. 500 lat dłużej niż w wielu innych częściach świata.
Ciekawostki o epoce brązu
Powyżej wymieniliśmy kilka najważniejszych faktów na temat epoki brązu. Na zakończenie przygotowaliśmy garść ciekawostek dotyczących tego niezwykłego okresu.
- Epoka brązu jest drugim z trzech wielkich okresów w dziejach ludzkości, co do tego nie ma wątpliwości. Należy jednak wspomnieć, że w niektórych miejscach ludzie najpierw nauczyli się obrabiać miedź, tworząc z tego metalu niezbyt trwałe narzędzie. W niektórych częściach świata należy więc mówić o występowaniu okresu przejściowego, łączącego epoki kamienia i brązu. To tzw. chalkolit, czyli epoka miedzi.
- Niektórzy naukowcy twierdzą, że początek produkcji brązu był dziełem przypadku. Ma to potwierdzać fakt, że metalurgia zaczęła rozwijać się na obszarach, gdzie rudy miedzi i cyny występują obok siebie. Nie można więc wykluczyć, że ruda cyny mogła dostać się przypadkowo do topionej rudy miedzi.
- Przedmioty z brązu miały ogromną wartość dla ówczesnego społeczeństwa. To właśnie z tego względu w epoce brązu narodził się zwyczaj składania depozytów – ludzie zakopywali w ziemi lub ukrywali w niedostępnych miejscach wartościowe narzędzia, broń i ozdoby, by w ten sposób ochronić je przed rozgrabieniem i zachować dla potomnych. Niektóre depozyty obejmowały nawet kilkaset przedmiotów wykonanych z tego stopu!
- Najmożniejsi przedstawiciele ówczesnego świata nie otaczali się wyłącznie małymi przedmiotami z brązu. Z tego stopu wykonywano nawet sporych rozmiarów rydwany!
- Początkowo brąz był wykorzystywany przede wszystkim przez rzemieślników. Z czasem znalazł też zastosowanie w sztuce. Z tego stopu odlewano m.in. posągi.
- W epoce brązu znane były też inne metale, m.in. złoto i srebro.
