Określenie faraon pochodzi z egipskiego słowa per–aa, co dosłownie oznacza „wielki dom”. W ten sposób Egipcjanie określali pałac, czyli siedzibę władcy. Od samego początku cywilizacji egipskiej faraon zajmował centralną i najważniejszą pozycję w kraju. Jego władza miała boski charakter. Sam król był przedstawicielem boga rządzącego na niebie, Horusa. Był głównodowodzącym armii i arcykapłanem odpowiedzialnym za kontakt z bogami i za zagwarantowanie porządku w kraju. Zadaniem króla było dbanie o maat, czyli zapewnienie harmonii, sprawiedliwości, prawa i porządku. Maat można określić jako ład polityczno-społeczny. Idea ta była ukazywana pod postacią bogini z piórem strusia na głowie. W swej istocie Egipt był państwem religijnym. Władza była dziedziczona, najczęściej kolejnym królwem zostawał syn poprzedniego władcy.
Jakie wyglądał król Egiptu? Stylówka faraona
Pośród tysięcy przedstawień na płaskorzeźbach w świątyniach i grobowcach egipskich dość łatwo jest wyróżnić faraona. Przede wszystkim jest większy niż inni ludzie. Ale to nie wszystko. Faraona wyróżniają też noszone na głowie korony. Korona to symbol władzy faraona. Są one jednak całkiem inne niż te znane z Europy. Znamy kilka rodzajów koron. Wśród nich była tzw. biała korona (eg. hedżet) przywodząca na myśl kręgiel. Symbolizowała południowy Egipt. Kolejną koroną była korona czerwona (eg. deszeret). Był to hełm o nieco spłaszczonym wierzchołku z wyrostkiem. Symbolizowała Dolny Egipt. Na płaskorzeźbach widać często władców noszących te dwie korony na raz. Oznaczało to, że faraonowie władali zarówno Dolnym, jak i Górnym Egiptem.
Faraonowie dysponowali też innymi koronami. Na przykład korona atef, która była bardziej rozbudowaną formą białej korony, stosowano w czasie konkretnych rytuałów. Z kolei w czasach Nowego Państwa (XVI–XI wiek p.n.e.), gdy rządził między innymi słynny Ramzes II, szczególnie popularna była błękitna korona cheperesz. Zwana jest czasem „wojenną”, gdyż władcy dość często ukazywani są w niej w czasie walki. Wyglądała jak turban i bywała zdobiona drobny deseniem. Symbolizowała młodość władcy. Innym królewskim nakryciem głowy znanym od samego początki cywilizacji egipskiej był nemes. Była to chusta z reguły w złoto-błękitne pasy, co było związane z symboliką solarną. Poły materiały były widoczne z przodu. W nemesie ukazany jest na przykład słynny Sfinks na Płaskowyżu Giza obok piramid. Na nakryciu głowy faraona często znajdował się ureusz, czyli kobra. Zwierzę to miało ochraniać faraona przed wrogami.
Warto zdawać sobie sprawę z tego, że wizerunki faraonów rzadko odzwierciedlają prawdziwy obraz faraona. Nie są to portretami rozumianymi na współczesny sposób. Władców Egiptu ukazywano z reguły jako młodych i walecznych młodzieńców. Rysy twarzy bardziej umożliwiają archeologom przypisanie epoki z której pochodzi faraon niż samego konkretnego władcy. Są jednak wyjątki. W bardzo specyficzny sposób ukazywano na przykład faraona Amenhotepa IV, czyli Echnatona, który nakazał czcić tylko jednego boga – Atona. Na portetach widać jego wydłużoną twarz, szerokie biodra oraz długie palce u nóg i u rąk. Badacze uważają, że faraon cierpiał na jakąś chorobę i kazał siebie przedstawiać tak, jak rzeczywiście wyglądał.
Symbole władzy faraona - berła, laski i… byczy ogon
Symbolem władzy królów Egipu było berło heka. Przywodziło na myśl pasterską laskę. Hieroglif w takim kształcie oznaczał właśnie władcę. Z kolei nechacha to insygnium podobne do bicza. Składało się z dwóch części: wachlarza osadzonego na rękojeści. Niektórzy badacze sugerują, że pierwowzór mógł służyć do… odganiania much. Władcy trzymali w rękach heka i nechacha ze skrzyżowanymi rękoma, siedząc na tronie. Atrybutem władzy była też laska uas. Zwieńczona jest stylizowaną głową zwierzęcia. Zakończona jest rozwidleniem.
Po lewech nechacha, po prawej - berło heka. Oba przedmioty pochodzą z grobowca Tutanchamona / Fot. Universal History Archive / Contributor / Getty Images
Kolejnym atrybutem faraona jest ogon byka. Był to symbol męskości i siły przyczepiony za spódniczką określaną też przepaską biodrową. Spódniczki były utkane z lnu i drapowane z prostokątnego kawałka tkaniny wokół bioder. Na płaskorzeźbach czy posągach ubrani są w nie faraonowie, ale też rolnicy. W zależności od mody i epoki ich długość zmieniała się. Bywały bardzo krótkie, zakrywające połowę uda. Innym razem sięgały aż do kostek.
Faraonów ukazywano też z bronią w ręku. Początkowo dzierżyli maczugę, a w późniejszym okresie zakrzywiony miecz. Z pomocą tych broni rozgramiali swoich wrogów, co bardzo sugestywnie widać na ścinach świątyń. Władców portretowano też ze sztuczną bródką, która była przytwierdzono do podbródka paskami.
Ilu było faraonów?
W sumie Egiptem władało około 170 faraonów. Państwo to istniało od ok 3200 lat p.n.e. do śmierci słynnej Kleopatry VII w 31 roku p.n.e. Podział władców egipskich na dynastię zawdzięczamy Manethonowi, zhellenizowanemu egipskiemu kapłanowi z Heliopolis, który żył na przełomie IV/III w. p.n.e. Jego najważniejszym dziełem są "Dzieje Egiptu". Opisał w nich historię tego kraju od czasów mitycznych do panowania Aleksandra Wielkiego. Tekst powstał na polecenie jednego z pierwszych władców z dynastii Ptolemeuszy. Tłumaczenia tekstu na język polski dokonał ostatni dr Filip Taterka. Manethon podzielił królów Egiptu na XXX dynastii.
Czy faraonowie znali hieroglify?
Co ciekawe nie wszyscy faraonowie mówili w języku egipskim i władali hieroglifami. Wynika to z faktu, że w I tysiącleciu p.n.e. Egipt często znajdował się pod okupacją: perską, grecką czy rzymską. Wywodzący się z tamtych krajów władcy nie posiedli znajomości języka egipskiego. Jednak większość rodzimy faraonów znała sztukę czytania i pisania, o co dbano na dworach królewskich. Dominująca część mieszkańców kraju nad Nilem nie władała jednak hieroglifami. Szacuje się, że sztukę tę opanowało najwyżej kilka procent populacji, byli to głównie pracownicy administracji królewskiej.
