Każda epoka składająca się na dzieje ludzkości stawiała przed naszym gatunkiem inne wyzwania. Dla nas, ludzi współczesnych, jedną z najbardziej interesujących jest epoka kamienia – najstarsza i trwająca najdłużej ze wszystkich. To właśnie wtedy na Ziemi pojawili się pierwsi przedstawiciele naszego gatunku, którzy musieli przystosować się do postępujących zmian środowiskowych.

Podział na epoki historyczne każe ujmować epokę kamienia we wspólnych ramach wraz z dwiema kolejnymi, które nastąpiły po niej. W tym kontekście, epoki kamienia, brązu i żelaza tworzą jeden okres nazywany prehistorią, trwający od pojawienia się pierwszych ludzi do wynalezienia pisma. W archeologii obowiązuje nieco inny podział. Epoki kamienia, brązu i żelaza są traktowane jako podstawowe okresy dziejowe, po których nastąpiły kolejne – starożytność, średniowiecze, nowożytność i współczesność. 

Kiedy miała miejsce epoka kamienia?

Epoka kamienia rozpoczęła się, gdy nasi przodkowie zaczęli posługiwać się pierwszymi narzędziami. Kierując się obecnym stanem wiedzy, należy stwierdzić, że początki tego etapu dziejowego sięgają 3,39 mln lat wstecz. Właśnie tyle liczą sobie najstarsze narzędzia kamienne, które archeolodzy odkryli w okolicach osady Dikika. 

Epokę kamienia należy dzielić na:

  • paleolit – starsza epoka kamienia, miała miejsce w okresie od 3,3 mln do 11 tys. lat p.n.e.;
  • mezolit – środkowa epoka kamienia, datowana na lata 10000–5000 p.n.e.; 
  • neolit – młodsza epoka kamienia, trwająca w okresie 9000–3400 lat p.n.e.

Należy podkreślić, że mezolit występował tylko na niektórych obszarach naszej planety, przede wszystkim na Bliskim Wschodzie i w obszarze Niżu Środkowoeuropejskiego.

Zmierzch epoki kamienia nastąpił, gdy ludzie porzucili prymitywne narzędzia kamienne na rzecz ich odpowiedników wykonanych z innych surowców – znacznie trwalszych i lepiej dostosowanych do pełnionej funkcji. Wydarzyło się to w 3400 r. p.n.e.

W tym miejscu wypada wspomnieć, że ramy czasowe epoki kamienia nie są ścisłe. Wielka migracje istot ludzkich pozwoliła im znacząco zwiększyć swój zasięg terytorialny. Nasi przodkowie opanowali właściwie wszystkie strefy klimatyczne. Co się z tym wiąże, ich rozwój nie przebiegał w sposób równomierny.

Na niektórych terenach epoka kamienia zakończyła się wcześniej, na innych – później. W najbardziej rozwiniętych obszarach, czyli na Bliskim Wschodzie, ludzie porzucili kamienne narzędzia w ok. 3400 r. p.n.e. Na południu Europy nastąpiło to w roku 2800 p.n.e., a w Europie Środkowej – w roku 2300 p.n.e.

Skąd wzięła się nazwa epoki kamienia?

Epoka kamienia zawdzięcza swoją nazwę surowcowi, który przodkom człowieka współczesnego służył do wytwarzania prymitywnych narzędzi. Jak można się domyślić, chodzi o kamień. Zresztą, w ten sam sposób utworzono nazwy kolejnych dwóch epok prehistorycznych. Epoka brązu została nazwana od obróbki brązu, a epoka żelaza – oczywiście od obróbki żelaza.

Podział prehistorii na trzy epoki zawdzięczamy archeologowi Christianowi Thomsenowi. W 1816 r. duński naukowiec posortował zgromadzone znaleziska archeologiczne (na potrzeby wystawy) pod względem materiału, który posłużył do ich wykonania. W ten sposób stworzył podwaliny do periodyzacji dziejów ludzkości. 

Szczegółowy podział na paleolit i neolit wprowadził w 1865 r. John Lubbock. Hodder Westropp niebawem uszczegółowił tę systematyzację, wprowadzając do niej mezolit, będący czymś w rodzaju okresu przejściowego.

Osiągnięcia epoki kamienia

Mówiąc o osiągnięciach, które zawdzięczamy epoce kamienia, można z pełnym przekonaniem stwierdzić, że to właśnie wtedy przodek człowieka współczesnego zaczął poruszać się na dwóch nogach, nauczył się korzystać z prymitywnych narzędzi i zaczął porozumiewać się mową. O ile taka interpretacja kluczowych osiągnięć tego okresu jest jak najbardziej prawidłowa, to przy okazji stanowi też nadmierne uproszczenie.

Każdy skutek poprzedza jakaś przyczyna. Rozważania na temat osiągnięć ludzkości w epoce kamienia warto  więc rozpocząć od wskazania wydarzeń, które okazały się przełomowe dla rozwoju naszego gatunku:

  • ukształtowanie się człowieka typu współczesnego – pierwsi Homo sapiens pojawili się w Afryce ok. 200 tys. lat temu. Wydarzenie to poprzedził mozolny proces antropogenezy. Najpierw pojawiły się gatunki reprezentujące rodzaj Australopithecus, a wiele lat później stopę na ziemi postawili przedstawiciele wczesnych gatunków z rodzaju Homo; 
  • opanowanie wszystkich kontynentów przez przedstawicieli rodzaju Homo – badacze są przekonani, że gatunki poprzedzające pojawienie się człowieka współczesnego wywodzą się z Afryki. Istoty ludzkie miały jednak zająć znacznie większą przestrzeń. Mniej więcej 2 mln lat temu w Azji pojawili się przedstawiciele gatunków Homo georgicus i Homo erectus. 1,2 mln lat temu Homo antecesor pojawił się w Europie. 60 tys. lat temu Homo sapiens dotarli do Australii, a 30 tys. lat później do obu Ameryk;
  • porzucenie gospodarki zbieracko-łowieckiej na rzecz rolniczo-hodowlanej – ta niezwykle istotna zmiana nastąpiła wraz z początkiem neolitu. Uprawą i hodowlą najwcześniej (bo ok. 10 tys. lat temu) zajęli się mieszkańcy Bliskiego Wschodu.

Ewolucja rodzaju Homo była podyktowana koniecznością przystosowania się do postępujących zmian środowiskowych i klimatycznych. W epoce kamienia ludzie nauczyli się wytwarzać nie tylko narzędzia, ale także broń. Zdobiąc swoje jaskinie, stworzyli podwaliny późniejszej sztuki. Gdy zmienili swój tryb życia na osiadły, nauczyli się uprawiać ziemię i zaczęli oswajać zwierzęta. Zorientowali się też, że dobra będące w posiadaniu innych grup społecznych można pozyskać nie tylko siłą, ale także drogą korzystnej dla obu stron wymiany. Tak powstał handel.

Epoka kamienia w Polsce

Aktualny stan wiedzy naukowej wskazuje, że paleolit – pierwszy etap dziejowy epoki kamienia – rozpoczął się na ziemiach dzisiejszej Polski ok. 500 tys. lat temu. Właśnie tyle liczy sobie najstarsze ludzkie obozowisko, odkryte w Trzebnicy (woj. dolnośląskie). Najstarsze ludzkie szczątki są natomiast datowane na ok. 100 tys. lat p.n.e. Mowa o paliczkach odkrytych w Jaskini Ciemnej (Ojcowski Park Narodowy). 

Europejscy przedstawiciele gatunku Homo erectus wytwarzali dwa podstawowe rodzaje kamiennych narzędzi: odłupkowe i pięściaki aszelskie. W Polsce dominowała pierwsza z wymienionych grup. 

Paleolit był okresem, w którym zależność ludzi od środowiska naturalnego była największa. Przemiany społeczne, kulturowe, technologiczne i gospodarcze następowały powoli. Co warto podkreślić, bez względu na obszar występowania, nasi przodkowie wiedli wówczas zbliżony tryb życia. 

Ziemie współczesnej Polski należą do obszaru, na którym wystąpił mezolit (w latach 8000–4800 p.n.e.). Na naszym obszarze należy wyróżnić cztery kultury tego okresu: komornicką, janisławicką, kundajską i chojnicko-pieńkowską. Niestety, do tej pory naukowcy odkryli tylko nieliczne znaleziska z tego okresu.

W mezolicie ludzie zaczęli zmniejszać rozmiary wytwarzanych narzędzi i broni, czego dowodem są pochodzące z tego okresu drobne zbrojniki (niewielkie wyroby stanowiące elementy uzbrojenia), mające geometryczne kształty. Zmiany te nie postępowały jednak w sposób konsekwentny. Także w mezolicie zaczęły powstawać ciosaki – masywne narzędzia do obróbki drewna. 

Neolit – ostatni okres epoki kamienia – rozpoczął się na naszych ziemiach ok. 5,5 tys. lat p.n.e. Nastąpił wówczas istotny przełom wśród ówczesnych społeczności. Przemieszczające się z południa grupy ludzkie przyniosły ze sobą nieznane wcześniej metody zarządzania zasobami.

To właśnie w neolicie upowszechniła się hodowla i uprawa (choć należy podkreślić, że pierwsze próby uprawiania ziemi były podejmowane już pod koniec mezolitu), a grupy ludzkie zaczęły prowadzić bardziej osiadły tryb życia. Opracowano nowe dziedziny wytwórczości, w tym garncarstwo i tkactwo. Powstały też metody gładzenia kamiennych narzędzi.

Ciekawostki o epoce kamienia

Nie ulega wątpliwości, że wśród wszystkich epok archeologicznych, to właśnie epoka kamienia wzbudza największe zainteresowanie. Na zakończenie warto więc wymienić kilka ciekawostek dotyczących tego okresu.

  1. Organizacje rodowe wykształciły się już w epoce kamienia.
  2. W epoce kamienia zaczęły powstawać struktury etniczne, które odegrały kluczową rolę w dalszym rozwoju Europy. 
  3. Epoka kamienia była okresem największej migracji w dziejach ludzkości.
  4. Pierwsze budowle megalityczne wznieśli ludzie żyjący w epoce kamienia. Dowodem tego są choćby grobowce kujawskie, które powstały 5500 lat p.n.e.
  5. Pierwsze próby udomowienia zwierząt ludzie podejmowali już w środkowej epoce kamienia.
  6.  Nasi przodkowie nie potrafili pokonywać mórz i oceanów, a mimo to zdołali opanować wszystkie kontynenty. W dużej mierze pomogły im w tym zmiany klimatyczne, a konkretnie – zlodowacenia.
  7. Naukowcy przez długi czas sądzili, że narzędzia znalezione w jaskini Tunel Wielki liczą sobie kilkadziesiąt tysięcy lat. Dziś już wiemy, że nasi przodkowie wytworzyli je pół miliona lat temu.