Circus Maximus to jeden z najbardziej niedocenianych zabytków na świecie. Cyrki w starożytnym Rzymie w rzeczywistości były torami wyścigowymi dla rydwanów. Wywodziły się jeszcze z tradycji etruskiej – ludu, który zamieszkiwał Italię przed przybyciem Rzymian. Początkowo zawody były dostępne wyłącznie dla elity. Plebejusze ludzie nie mogli być nawet widzami. Dopiero ostatni etruski król Rzymu, Lucjusz Tarkwiniusz Pyszny, dodał miejsca na widowni dla zwykłych obywateli.
Kształt budowli przypominał greckie hipodromy. Od V w. p.n.e. cyrk pełnił wiele funkcji rozrywkowych. Pierwsza właściwa forma znanego Circus Maximus została ukończona w okresie republiki rzymskiej – około 174 r. p.n.e.
Jakie wydarzenia odbywały się w Circus Maximus?
W największym i najstarszym cyrku starożytnego Rzymu można było oglądać:
- wyścigi konne,
- zawody gladiatorów,
- ludowe igrzyska,
- uroczystości świąteczne,
- uroczystości triumfalne,
- pogrzeby.
Jak wyglądał Circus Maximus?
Podczas panowania cesarza Augusta pisarz Dionizjusz z Halikarnasu pisał, że „Circus Maximus to jedna z najpiękniejszych i najbardziej podziwianych budowli w Rzymie". Oprócz trybun mieściły się tam liczne korytarze czy sklepiki. Stadion miał plan wydłużonej elipsoidy. Największe wymiary Circus Maximus osiągnął za czasów Trajana – 544 m x 129 m. Stajnie mieściły się przy krótszym boku toru wyścigowego, na przeciwnym boku znajdowała się brama triumfalna. W linii środkowej części wielkiego placu znajdował się nasyp, który okrążali zawodnicy.
W późniejszych czasach zastąpiono nasyp murkiem, który nazywany był spiną. Był to obszar, gdzie znajdowały się liczne zbiorniki wodne, posągi, ołtarze i inne różne obiekty. Z jednej strony było to najlepiej widoczne miejsce, wykorzystywane przez cesarzy do manifestacji ich wielkości. Z drugiej strony, spina posiadała zaplecze ludzi dookoła toru, którzy byli niezbędni do organizacji wyścigów.
Główny stadion Rzymu był wielokrotnie rozbudowywany lub odbudowywany po pożarach. Główne zmiany to:
- za czasów Juliusza Cezara powstały kamienne siedzenia na widowni;
- cesarz Tytus wmontował monumentalną bramę triumfalną;
- większość z tego co pozostało z Circus Maximus pochodzi z odbudowy ukończonej w 103 r. za czasów cesarza Trajana.
W ciągu jednego z dłuższych boków znajdował się specjalny sektor dla imperatora, tzw. pulvinar. Była to pokaźnej wielkości loggia, podkreślająca miejsce, skąd cesarz oglądał toczące się zawody. Wysuwający się z trybuny pulvinar posiadał szereg wielkich kolumn, wśród których można było dojrzeć władcę Rzymu.
Makieta starożytnego miasta Rzym z Circus Maximus. Fot. DEA/A. DAGLI ORTI/De Agostini via Getty Images
Obeliski z Egiptu
Ważnymi wydarzeniami było stawianie obelisków egipskich na spinie. Pierwszy z nich sprowadził cesarz August w 10 r. p.n.e. Pochodził z czasów Ramzesa II. Stawianie obelisku było istotnym zamanifestowaniem wielkości cesarza i znaczenia jego rangi. Sam stadion stawał się też miejscem bardziej globalnym, podkreślając obecność Rzymu w różnych częściach znanego wówczas świata.
Drugi obelisk został sprowadzony dopiero w 357 r. n.e. przez Konstancjusza II. 32,5-metrowy słup pochodził z Teb. Był to też ostatni z elementów, który udekorował Circus Maximus. Ironicznie, nowy obelisk nie zapowiadał pomyślnych czasów.
Na czym polegały rzymskie wyścigi konne?
Zawody odbywały się od wschodu do zachodu słońca. Były lubiane przed lud rzymski, dlatego też organizowano je co tydzień lub nawet dwa razy w tygodniu. W zależności od liczby koni odbywało się mnóstwo wyścigów w różnych kategoriach. Jeden wyścig liczył 7 okrążeń. Na krańcach spiny znajdowały się półokrągłe bazy, na których postawionych było 7 kamiennych jaj od strony bramy i 7 kamiennych delfinów od strony stajni. Każde zrzucenie kamiennego jaja i delfina oznaczało przebycie połowy okrążenia przez prowadzącego wyścig.
Na tych samych bazach z każdej ze stron stały po 3 słupy, tzw. matae. Zrzucenie kolejnych jaj i delfinów sygnalizowały dojście do mety, czyli do słupów startowych, tzw. matae primae. Ta sygnalizacja pozwalała ludziom na trybunach odnaleźć się w tym, co się dzieje na torze wyścigowym.
Niebezpieczne zawody
Circus Maximus potrafił pomieścić co najmniej 150 tys. osób. Nietrudno sobie wyobrazić zgiełk i werwę tłumu ludzi oglądających wyścigi rydwanów. Niektóre drużyny reprezentowały cesarza, co rodziło więcej emocji podczas wydarzenia. Bardzo często dochodziło też do różnych wypadków lub incydentów.
Nie bez powodu wielu cesarzy było zmuszonych do ponownego odbudowywania Circus Maximus. Dochodziło do wielu pożarów, które potrafiły strawić cały stadion. Ponadto występowały różne katastrofy, np. kiedy zawaliła się część trybun za czasów Dioklecjana. Poniosło wtedy śmierć ok. 13 tys. ludzi.
Circus Maximus był jednak zbyt ważnym miejscem. Dlatego każdy cesarz musiał angażować się w udział w zawodach czy odbudowę stadionu. Zawody były ważnym elementem w życiu publicznym ludu rzymskiego. Ewentualne zamieszki były trudną sytuacją do opanowania.
Ostatnie zawody i Circus Maximus dzisiaj
Wyścigi konne na największym stadionie rzymskim odbywały się aż do 549 r. Wtedy to król Ostrogotów Totila zorganizował tam ostatnie tego typu wydarzenie. W późniejszych wiekach zaprzestano użytkowania Circus Maximus, a całą konstrukcję wykorzystano jako budulec pod nowsze projekty. Ruiny dodatkowo były niszczone przez kolejne powodzie i pożary.
Współcześnie Circus Maximus jest największym stanowiskiem archeologicznym w Rzymie. Badania zaczęto tam prowadzić w połowie XIX w. Odkryto wówczas schowane pod ziemią pozostałości struktur. Do dzisiaj zachował się plan toru wyścigowego z ruinami naokoło.
Circus Maximus jest oprócz tego miejscem imprez lub wydarzeń masowych. W 2007 r. zespół Genesis dał tutaj koncert, który miał zgromadzić nawet pół miliona fanów. Od 2019 r. można też wirtualnie zwiedzać stanowisko, śledząc jego historię.
Źródła:
- Anna Sadurska, 1975, Archeologia Starożytnego Rzymu, t:1, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa,
- Puzzilli L.M. et al., 2021, Effects of Anthropic and Ambient Vibrations on Archaeological Sites: The Case of the Circus Maximus in Rome, Geosciences, nr 11/463,
- Cody S. Ames, 2016, Rome’s seat of passion: An assessment of the archeology and history of the Circus Maximus, Cogent Arts & Humanities.
