Stworzyli wysoko rozwiniętą cywilizację, byli mistrzami w dziedzinie metalurgii, praktykowali, dziwne i brutalne obrzędy religijne, a na temat ich pochodzenia spierali się już greccy i rzymscy historycy. Etruskowie to bez wątpienia jeden z najbardziej fascynujących starożytnych ludów, który dzięki wytężonej pracy badaczy reprezentujących różne dziedziny nauki powoli wychodzi z mroków starożytnej historii.
Kim byli Etruskowie?
Etruskowie (Tyrrenowie) to starożytny lud, który od VII wieku p.n.e. do I wieku n.e. zamieszkiwał północną cześć Italii. Historyczna kraina Etruria znajdowała się w centralnej części Półwyspu Apenińskiego, nad Morzem Tyrreńskim (które swoją nazwę zawdzięcza właśnie ludowi etruskiemu). Terytorium Etrusków rozciągało się między rzekami Arno i Tyber.
Czas największej potęgi Etrusków przypada na lata 600–475 p.n.e. Właśnie wtedy ich władza rozszerzyła się na Kampanię i znaczny obszar północnej Italii. W 474 roku p.n.e. rozpoczął się stopniowy upadek kultury etruskiej. Bitwa pod Cumae, w której flota etruska uległa Heronowi I, stanowiła preludium do tego procesu.
Później Kartagińczycy i Grecy zdołali wyprzeć ich z wybrzeży, a Celtowie – z północnej Italii. Osłabiony lud nie zdołał obronić Kampanii przed Sarmatami. W 283 roku p.n.e. Etruskowie przegrali bitwę nad Jeziorem Wadymońskim i od tego czasu znajdowali się już pod rzymskimi wpływami. W pierwszym stuleciu naszej ery zostali całkowicie wchłonięci przez kulturę łacińską.
Pochodzenie Etrusków
Pochodzenie Etrusków jest tematem, który już w starożytności wzbudzał wiele kontrowersji. Zdaniem Herodota – żyjącego w V wieku p.n.e. greckiego historyka – lud określający się nazwą Rasenna przybył na tereny Italii z Lidii, skąd wygnała ich klęska głodu. W spisanych przez niego „Dziejach” można przeczytać, że Lidię nawiedził głód, król podzielił naród na dwie części i drogą losowania wyłonił grupę, która miała opuścić ojczyznę. Na króla emigrantów wyznaczył swojego syna – Tyrrenosa.
Inne zdanie na ten temat miał Dionizjusz z Halikarnasu. Historyk żyjący w I wieku p.n.e. uważał, że Etruskowie są rdzenną ludnością Półwyspu Apenińskiego. W „Starożytnościach rzymskich” podkreślił, że to stary lud, którego język i obyczaje wyraźnie wyróżniają się na tle mowy i kultury pozostałych grup zamieszkujących ten obszar.
Warto wspomnieć także o teorii Tytusa Liwiusza. Rzymski historyk stwierdził, że Etruskowie wywodzą się z zamieszkującego Alpy ludu Retów. Jego zdaniem, mieszkańcy Etrurii byli „zdziczałymi” Retami, którzy ze swojej kultury zachowali jedynie dźwięk mowy.
Starożytne teorie autochtoniczne i allochtoniczne pozostawały wobec siebie w opozycji. Także w czasach współczesnych badacze przez długi czas nie mogli dojść do porozumienia w kwestii pochodzenia Etrusków. Gdy na początku XXI wieku pojawiła się możliwość wykonania badań starożytnego DNA i porównania go ze współczesnymi próbkami, sprawa stopniowo zaczęła się wyjaśniać.
W 2004 roku Cristiano Vernesi wykazał, że lud Etrusków stanowił grupę wspólną pod względem genetycznym, która wywodziła się od wspólnych przodków. Wyniki jego pracy wskazywały, że spójność populacyjna była zachowana od późnej epoki brązu do czasu rozkwitu etruskich polis. W wynikach pojawiła się jednak pewna nieścisłość. Badania wykazały, że w DNA mieszkańców Etrurii występują elementy kodu genetycznego ludów, które zamieszkiwały południową i wschodnią część basenu Morza Śródziemnego, choć ich DNA pozostawało spójne z kodem genetycznym innych Europejczyków. Większość badaczy nie zaakceptowała wyników pracy Vernesiego, wskazując, że próbki były pobierane z eksponatów muzealnych, które mogły być zanieczyszczone.
Dalsze badania, prowadzone w 2007 roku (nie tylko na próbkach ludzkich, ale także pochodzących z bydła domowego), w niejednoznaczny sposób wskazały na słuszność teorii o napływie ludności etruskiej. Wyniki późniejszych badań, przeprowadzonych w 2018 roku, nadal nie rozwikłały kwestii pochodzenia Etrusków, jednak w większym stopniu wskazywały na ich „tubylczość”.
Obecny stan wiedzy na ten temat opiera się na pracy międzynarodowego zespołu naukowców skupionych wokół Instytutu Maksa Plancka. Eksperci przeprowadzili badanie genomu wyizolowanego z 82 starożytnych próbek pozyskanych z 12 stanowisk archeologicznych. Wyniki wskazują na bliskie pokrewieństwo cywilizacji etruskiej z innymi ludami italskimi. Należy jednak wspomnieć, że na tym etapie wciąż jeszcze nie można definitywnie zamknąć dyskusji o pochodzeniu Etrusków.
Życie cywilizacji Etrusków
Etruskowie stworzyli związek miast, któremu początkowo przewodzili królowie. Z czasem monarchia ustąpiła miejsca republice arystokratycznej, na czele której stali zmieniający się corocznie dygnitarze – zalith, odpowiednik rzymskiego pretora, i marniu, odpowiadający edylowi.
Etruskie społeczeństwo dzieliło się na rody panujące i prosty lud. Ci drudzy to przede wszystkim rzemieślnicy, rolnicy, górnicy i służba. Byli też lautanie, czyli wyzwoleńcy – niewolnicy, którzy otrzymali wolność i częściowe lub pełne prawa obywatelskie.
Nad lautanami znajdowali się etera. Ich pozycję określano słowami peregrinus (cudzoziemiec), hospes (gość), czy cliens (klient). Ci znajdowali się pod zwierzchnictwem zalith eterau.
Warto wspomnieć, że kobiety zajmowały dość wysoką pozycję w etruskim społeczeństwie, co w starożytnych kulturach nie było częstym zjawiskiem. Mogły uczestniczyć w życiu towarzyskim i artystycznym, biesiadować razem z mężczyznami i przyglądać się igrzyskom.
Osiągnięcia Etrusków
Etruskowie stworzyli wysoko rozwiniętą cywilizację, która w czasach swojej świetności mogła pochwalić się wieloma wybitnymi osiągnięciami.
Jako że zamieszkiwali tereny bogate w złoża metali, osiągnęli mistrzowski poziom w dziedzinie metalurgii. Stosowali rozwiązania, które pozwalały im rozwinąć rolnictwo – odwadniali bagna systemem podziemnych kanałów i nawadniali pola uprawne. Dzięki temu klęski głodu omijały ich szerokim łukiem, a wyższe warstwy społeczeństwa etruskiego opływały w dostatki.
Wymieniając osiągnięcia Etrusków, nie można nie wspomnieć, że mieszkańcy Etrurii znali astronomię i dzielili czas na miesiące księżycowe. Wypada jednak wspomnieć, że za początek dnia uznawali południe. Byli dobrymi matematykami. Opracowali dwunastkowy system rachuby, na podstawie którego Rzymianie opracowali swój system liczbowy.
Mieli swoje pismo, które de facto stanowiło nieco zmodyfikowany alfabet zachodniogrecki. Później etruski alfabet przejęły inne ludy z obszaru środkowej Italii. Znali medycynę, a nawet stomatologię. Etruskowie jako jeden z pierwszych starożytnych ludów nauczyli się dbać o uzębienie.
Kultura i religia Etrusków
Etruskowie organizowali walki gladiatorów na długo, zanim zaczęli robić to Rzymianie. W ich przypadku krwawe igrzyska były obrzędem pogrzebowym.
Ważną rolę w społeczeństwie etruskim odgrywało wróżbiarstwo. U haruspików wróżących z wnętrzności zwierząt ofiarnych zasięgano porad nie tylko w ważnych kwestiach politycznych, ale także w sprawach codziennych. Kultura etruska była dosłownie przesiąknięta przepowiedniami.
Cywilizacja etruska praktykowała politeizm. Wielu bogów przejęli od Greków, w tym Dionizosa i Apollina. Mieli też własne bóstwa. Kluczową rolę odgrywała bogini losu Nortina, bóg podziemnego świata Mantus i duchy opiekuńcze Lares. Zdarzało się, że by zyskać przychylność zmarłych i istot wyższych, składali ofiary z ludzi.
Język etruski
Etruskowie posługiwali się językiem mówionym i pisanym, zaliczanym do grupy nieindouropejskich. Do dziś nie udało się ustalić jego pochodzenia i pokrewieństwa z innymi językami, choć wypada wspomnieć, że niektórzy naukowcy wskazują na jego związek z językami przedgreckimi.
Język Etrusków wciąż jeszcze nie został zrozumiany przez badaczy. Do tej pory udało się poznać znaczenie tylko nielicznych wyrazów. Niektóre z rozszyfrowanych słów to: ati – matka, sech – córka, elan – syn i nefts – wnuk.
Sztuka etruska
Do naszych czasów przetrwały tylko nieliczne przykłady sztuki etruskiej. Po starożytnej cywilizacji zachowały się fragmenty miejskich murów, ulic, wodociągi i świątynie. Przed obiektami sakralnymi Etruskowie budowali dziedzińce otoczone kolumnami.
W sztuce etruskiej można zaobserwować silne wpływy Kartagińczyków, Fenicjan i Greków, zwłaszcza w najdawniejszych zabytkach. Z czasem ich dzieła stawały się coraz bardziej unikatowe.
Duże pojęcie o sztuce Etrusków dają nam ich grobowce. Ich wnętrza zdobią freski figuralne, przedstawiające mityczne i rodzajowe sceny. Warto podkreślić, że w malarstwie Etruskowie nie naśladowali natury w sposób wierny. Stąd np. kolory zwierząt niemające nic wspólnego z ich naturalnym umaszczeniem.
Rzeźba etruska / fot. Riccardo De Luca/Anadolu Agency via Getty Images
Świątynie i grobowce bogato zdobiła rzeźba etruska. Posągi wykonywano przede wszystkim z gliny. Marmurowych rzeźb nie zachowało się zbyt wiele. Mieszkańcy Etrurii wytwarzali też mniejsze posążki o charakterze dekoracyjnym, najczęściej przedstawiające sceny rodzajowe. Pod koniec VI wieku p.n.e. nauczyli się odlewać duże posągi z brązu, wykorzystując w tym celu technikę pustego odlewu.
Dla Etrusków ważna była sztuka stosowana, o czym świadczą depozyty złożone w grobach wraz z ciałami zmarłych. Archeolodzy odnaleźli naczynia ze złota i brązu, świeczniki, lustra i oręż.
