Johannes Gutenberg (ok. 1400–1468) umożliwił mniej zamożnym ludziom szeroki dostęp do wiedzy, a twórcom – możliwość rozpowszechniania swoich dzieł na niebywałą dotąd skalę. Dzisiejsze wielkie biblioteki, a nawet repozytoria internetowe nie zaistniałyby, gdyby Gutenberg nie wykombinował, jak wykorzystać prasę stosowaną w winnicach do drukowania książek.
Kim był Gutenberg?
Kim był twórca prasy drukarskiej? Johannes Gutenberg był pochodzącym z Moguncji mincerzem lub złotnikiem. W wieku 20 lat opuścił rodzinne miasto i osiadł w Strasburgu. Tam został zarejestrowany jako złotnik i szlifierz drogich kamieni. Powrócił w rodzinne strony w 1448 roku i to właśnie na ten okres datuje się jego najważniejsze wynalazki.
Wbrew obiegowej opinii, Gutenberg nie był ubogim rzemieślnikiem. Był najmłodszym dzieckiem patrycjusza mogunckiego Friele Gensfleisch zur Laden. Powszechnie znane nazwisko „Gutenberg” przybrał od nazwy rodzinnego dworku. Popadł w długi dopiero poprzez nietrafione inwestycje.
Prasa Gutenberga - replika / fot. Uriel Sinai/Getty Images
Jednym z niewielu zachowanych budynków w Moguncji z bezpośrednio związanym z Gutenbergiem jest „Hof zum Korb” w Korbgasse. Ten późnogotycki dom z charakterystycznym schodkowym szczytem dachu graniczył z sąsiednim „Schöfferhof” – niestety, już nieistniejącym.
Średniowieczne księgi
Aby lepiej zrozumieć, czym było skonstruowanie prasy drukarskiej i wykorzystanie jej możliwości, należy przyjrzeć się bliżej średniowiecznej Europie. W tamtym okresie księgi wykonywano z pergaminu zwanego welinem. Była to odpowiednio wypreparowana skóra cielęca. Papier lub papirus – oba znane pisarzom średniowiecza – były potępione jako "niechrześcijańskie" przez średniowieczny kościół, ponieważ były używane przez pogańskich pisarzy przeszłości i przez muzułmanów w teraźniejszości.
Uzyskanie welinu było jednak czasochłonne i kosztowne. W XI wieku materiał na księgi zaczęto wykonywać przez gotowanie bawełnianej tkaniny, a następnie rozciąganie włókien na ekranie, aby utworzyć arkusz. Tak wykonane karty zaakceptowano ze względu na łatwość produkcji i, co za tym idzie, niższy koszt.
Same księgi były albo kopiowane i ilustrowane ręcznie, albo drukowane przy użyciu ksylografii, czyli druku opartego na drzeworytach. Drzeworyt przybył do Europy z Chin na przełomie XIII i XIV wieku. Metoda druku ksylograficznego polegała na wyrzeźbieniu pożądanego obrazu lub tekstu na drewnianym bloku, który następnie zostawał pokryty tuszem i odciśnięty na papierze. Do wykonania każdej strony tekstu należało przygotować nowy blok.
W dodatku samo drewno jest miękkie i szybko niszczeje. To powodowało, że z jednego drewnianego bloku można było uzyskać zaledwie kilka stosunkowo satysfakcjonujących kopii. Mimo wszystko ta metoda wyraźnie poprawiła możliwości szerokiego dystrybuowania książek.
Za to Gutenberg, przyglądając metodzie ksylografii oraz sposobom mechanicznego tłoczenia soku z winogron lub oliwy z oliwek, uznał, że może to połączyć w stosunkowo niedrogą i wydajną prasę drukarską. Pierwsze odbitki za pomocą swojego wynalazku – druku typograficznego z ruchomą czcionką – Gutenberg wykonał około 1450 roku.
Wynalazki Gutenberga
Prace nad urządzeniem, które umożliwiłoby drukowanie tekstów za pomocą ruchomych bloków liter i grafik, trwały ponad dekadę. Gutenberg uznał, że drewniane bloki są mało wydajne. Szybko się zużywają, a druk jest mało precyzyjny. Dlatego zamiast drewna użył znanych sobie metali – ołowiu, antymonu i cyny. Na bazie takiej mieszanki wykonał odlewy 290 bloków liter i symboli.
Stworzył również własny atrament na bazie siemienia lnianego i sadzy. Miał on odpowiednią konsystencję do drukowania na papierze czerpanym. Do tego wszystkiego zaadaptował prasę do wina, która pozwoliła mu wsunąć i wysunąć z niej papier oraz wycisnąć wodę z papieru po wykonaniu wydruku.
Wynalazek Gutenberga opiera się na bardzo prostej, ale genialnej zasadzie: tekst jest podzielony na najmniejsze składniki, czyli litery i znaki interpunkcyjne. Te pojedyncze bloki konstrukcyjne w postaci metalowych czcionek można wielokrotnie składać, tworząc wszelkiego rodzaju teksty.
Najbardziej imponującą rzeczą w tym osiągnięciu jest to, że wynalazł i opracował wszystkie niezbędne części do kompletnego systemu maszynowego drukowania tekstów. Wynalazki Gutenberga obejmują:
- ręczne przyrządy odlewnicze,
- pudełko do składu,
- hak kątowy,
- prasę drukarską,
- farbę drukarską,
- bele drukarek.
Wszystko działało tak dobrze razem, że proces ten nie został ulepszony na przestrzeni wielu wieków.
Pierwsze wydruki
Na początku Gutenberg drukował głównie mniejsze publikacje użytkowe, takie jak listy odpustowe. Taki list odpustowy jest również najstarszą ryciną z warsztatu Gutenberga, którą można datować pośrednio, gdyż data wystawienia została na nim napisana odręcznie. Był to 22 października 1454 roku.
Wraz z zakupem listu odpustowego, na którym wpisano nazwisko kupującego i datę zakupu, uzyskiwało się odpuszczenie grzechów. Kościół bardzo potrzebował tych lukratywnych dokumentów. Zostały one wyprodukowane w ilości kilku tysięcy sztuk. Dominikan Johann Tetzel trafnie powiedział: „Kiedy rozbrzmiewają pieniądze w pudełku, dusza wyskakuje z ognia”.
Biblia Gutenberga
A chociaż pierwszym zleceniem Gutenberga były niesławne „odpusty”, najważniejszym dziełem wynalazcy był druk Biblii. Do dziś zwana jest „Biblią Gutenberga”.
Biblia Gutenberga / fot. Dominique GUTEKUNST/Gamma-Rapho via Getty Images
Drukowane po łacinie Biblie zyskały podwójną sławę: pierwszych wydrukowanych w Europie ksiąg oraz pierwszych w historii drukowanych Biblii. Wykonano niespełna dwieście kopii, każdą z pięknymi ilustracjami i żywymi kolorami. Częścią geniuszu Gutenberga była jego technika tworzenia bloków reprezentujących kaligrafię wykonaną w ręcznie robionych tomach. Dzięki temu można było zachować bogactwo oryginalnych tekstów. Znaki i ilustracje były później ręcznie iluminowane. Obecnie wiadomo, że istnieją tylko 22 oryginalne „Biblie Gutenberga”.
Partner biznesowy Gutenberga, Johann Fust, ostatecznie stał się właścicielem firmy drukarskiej i ukończył druk Biblii. Było to wynikiem umowy zawartej między mężczyznami. Umowy wymuszonej pokaźnymi długami, jakie Gutenberg zaciągnął u Fusta.
Znaczenie wynalazków Gutenberga
Gutenberg zmarł około 1468 roku w Moguncji. Należy jednak zaznaczyć, że nie był jedyną osobą, która wpadła na pomysł użycia ruchomej czcionki. Mówi się, że system podobny do stworzonego przez Gutenberga był również używany w XII wieku w Korei. Ale z jakiegoś powodu przedsięwzięcie Gutenberga było pierwszym, które zakończyło się globalnym sukcesem. Jego prasa drukarska miała rewolucyjny wpływ na historię i cały świat.
Prasa drukarska i wszystko, co przyniosła społeczeństwu, pomogło zainspirować rewolucję religijną. Wszystko dlatego, że rodziny po raz pierwszy w historii mogły posiadać egzemplarz Biblii do własnej interpretacji. W rzeczywistości rewolucja protestancka nie byłaby możliwa bez dostępności prasy drukarskiej. Miało to również wpływ na postęp nauki i edukacji ogólnej. Mówi się, że druk był kluczem do przeniesienia świata z epoki średniowiecza do okresu nowożytnego.
