Pogląd na temat „ciemnoty” wieków średnich pokutował przez długie lata. Dziś już wiemy, że ta epoka z całą pewnością nie była niewiele znaczącym etapem przejściowym między starożytnością a odrodzeniem antyku. Okres, który w kontekście całego świata trwał niemal tak samo długo, jak wszystkie kolejne epoki razem wzięte, wniósł realny wkład w rozwój kultury i sztuki, zwłaszcza na ziemiach polskich.

Podobnie jak pozostałe epoki historyczne, także średniowiecze ma swoje ciemne strony. Najazdy plemion barbarzyńskich, wyprawy krzyżowe, początek działalności inkwizycji, polowania na czarownice – kolejne przykłady można mnożyć i mnożyć. W tym miejscu należy jednak podkreślić, że nazywanie średniowiecza „wiekami ciemnymi” jest jedną z największych niesprawiedliwości historii. Pogląd na temat „zacofania” tej epoki narodził się w umysłach uczonych z epoki renesansu. Współcześni historycy postrzegają ten okres jako czas, w którym nastąpiły kluczowe przemiany i innowacje w wielu dziedzinach.

Kiedy było średniowiecze w Polsce?

Zanim przejdziemy dalej, wypada wyjaśnić, że granice występujące między poszczególnymi epokami mają charakter czysto umowny. W historii świata nie nastąpiło bowiem żadne wydarzenie, które w ciągu jednego dnia mogłoby zakończyć dany okres i rozpocząć kolejny. Zmiana epok zawsze jest efektem wydarzeń poprzedzających umowny moment zwrotny i następujących po nim.

W ujęciu globalnym za początek średniowiecza przyjmuje się rok 476, w którym nastąpił upadek cesarstwa zachodniorzymskiego. Historycy nie są jednak zgodni w kwestii daty zamykającej tę epokę. Większość wskazuje na rok 1492 i odkrycie Ameryki przez Krzysztofa Kolumba. Nie brakuje jednak uczonych, którzy za koniec średniowiecza przyjmują rok 1453 (upadek Bizancjum) lub 1517 (początek reformacji). W kontekście rozważań nad średniowieczem w Polsce i tak nie ma to większego znaczenia, bo poszczególne epoki historyczne nie rozwijały się równolegle na poszczególnych obszarach Starego Kontynentu.

Średniowiecze w Polsce zaczęło się rozwijać w X wieku, gdy w pozostałych krajach Europy kończył się już wczesny okres tej epoki. Czynnikiem, który można określić punkt przełomowy, było przyjęcie chrztu przez Mieszka I. Czy jednak można z całą stanowczością stwierdzić, że rok 966 był definitywnym początkiem polskiego średniowiecza? W tym temacie historycy nie są zgodni.

Należy bowiem podkreślić, że włączenie Polski do chrześcijańskich i łacińskich kręgów było długotrwałym procesem. Początkowo nie istniały przecież wykształcone elity ani duchowieństwo, którego przedstawiciele mogliby krzewić nową kulturę. Minęło wiele lat, zanim średniowiecze na dobre zapanowało w Polsce, a i tak łacińska Europa wyprzedzała nas o pięć wieków. 

Podobnie jak w innych częściach świata, schyłek polskiego średniowiecza nastąpił na przełomie XV i XVI wieku.

Czym charakteryzuje się średniowiecze?

Wbrew obowiązującemu przez wiele lat poglądowi, epoka ukształtowana na gruzach cesarstwa zachodniorzymskiego nie przyniosła światu upadku kultury, sztuki i społeczeństwa. To właśnie w średniowieczy początek miały głębokie przemiany w rolnictwie, handlu i transporcie, które zadecydowały o późniejszym „kształcie” świata. W tej epoce powstały też pierwsze uniwersytety, rozkwitła sztuka (czego świetnym przykładem jest choćby renesans karoliński z przełomu VIII i IX wieku). A chrześcijaństwo awansowało z młodej religii do roli najszerzej rozpowszechnionej ideologii.

Chcąc oddać sprawiedliwość historii, nie można przemilczeć ciemnych stron tej epoki. Najczarniejszymi literami na kartach dziejów zapisał się schyłkowy okres średniowiecza, kiedy w Europie nastąpił znaczny spadek liczby ludności. Winą za to należy obarczyć nie tylko epidemie chorób, ale także klęski głodu i wojny. 

Jak wyglądało średniowiecze w Polsce?

Można powiedzieć, że średniowiecze w Polsce było czasem wzlotów i upadków w każdej dziedzinie życia. Polityka prowadzona przez Bolesława Chrobrego obfitowała w sukcesy niemal na każdym polu, ale datowany na 1038 rok najazd czeski doprowadził do upadku naszej kultury. Na odrodzenie chrześcijańskich wartości Polska musiała czekać do XII wieku, gdy władzę w kraju objął Kazimierz Odnowiciel.

W początkowej fazie rozwoju polskie średniowiecze czerpało pełnymi garściami z zachodnich wzorców. Głównymi ośrodkami rozwoju kultury religijnej były klasztory. Przy klasztorach i kościołach katedralnych zaczęły powstawać szkoły i biblioteki. Kulturę łacińskiej Europy krzewili w naszych granicach przede wszystkim benedyktyni, nieco później dołączyli do nich także dominikanie i franciszkanie. W XIII wieku zaczęły powstawać także szkoły parafialne.

Rozwój literatury polskiej nastąpił w XI wieku. Przy czym należy stanowczo podkreślić, że tworzone wówczas dzieła miały charakter typowo religijny (służyły kształtowaniu postaw chrześcijańskich w społeczeństwie) i znacznie częściej niż w języku polskim były spisywane łaciną. Także pierwsze kroniki, których autorami byli Gall Anonim i Wincenty Kadłubek, powstawały w kręgach kościelnych. 

Taki trend utrzymywał się aż do końca XIV wieku. Dopiero w XV stuleciu, już w czasie panowania Jagiellonów, do polskiej literatury zaczęły docierać nowe prądy myślowe. Coraz częściej powstawały dzieła świeckie, pisane po polsku.

Życie w średniowiecznej Polsce

Życie polskiego społeczeństwa w średniowiecznej Polsce koncentrowało się przede wszystkim na wsiach. Podczas gdy możni panowie mieszkali w wystawnych zamkach wybudowanych z kamienia, chłopi (nazywani kmieciami) musieli żyć w znacznie skromniejszych warunkach. 

Średniowieczne chaty budowano z drewna, a dachy pokrywano słomą. Miejscem, w którym toczyło się dzienne i nocne życie była izba. Znajdowały się tam tylko miejsca do spania i drewniane skrzynie do przechowywania odzienia i przedmiotów użytku codziennego. W jednej izbie, która pełniła funkcję pokoju dziennego, kuchni i sypialni, żyły całe rodziny, często wielopokoleniowe.

Obok chaty stawiano zabudowania gospodarcze, w których trzymano zwierzęta i przechowywano plony i narzędzia.  Budynki wokół podwórza i ogradzano płotem. Całość tworzyła tzw. zagrodę. W tym miejscu należy wspomnieć, że zagrody uboższych chłopów wyglądały nieco inaczej – zwierzęta gospodarcze były trzymane w budynku, w którym żyli ludzie.

Średniowieczny chłop nie posiadał własnej ziemi. Pracował na polach należących do władców, duchownych lub rycerstwa. Kmieć mógł uprawiać ziemię, ale w zamian za to musiał świadczyć na rzecz pana daninę, oddając mu część plonów.

Życie przeciętnego mieszkańca średniowiecznej Polski z całą pewnością nie było lekkie i łatwe, zwłaszcza w miesiącach letnich, kiedy koniec pracy wyznaczał zapadający późno zmrok. Kobiety zajmowały się całą zagrodą. Mężczyźni uprawiali ziemię, doglądali zwierząt na pastwisku i pracowali w lesie.

Religia zajmowała ważne miejsce w życiu mieszkańców średniowiecznej Polski. Mieszkańcy wsi regularnie uczestniczyli we mszy, nie tylko przy okazji świąt kościelnych. Znajdowali też czas na życie towarzyskie, które koncentrowało się w karczmach. 

Co zawdzięczamy średniowieczu?

Ze współczesnego punktu widzenia, tzw. „wieki ciemne” okazały się czasem niezwykle korzystnych przemian w Polsce. Poza literaturą dynamicznie rozwijały się też inne dziedziny sztuki, w tym rzeźba. Słynny ołtarz Wita Stwosza, który można podziwiać w kościele Mariackim w Krakowie, powstał właśnie w średniowieczu.

Średniowiecze wprowadziło także istotne zmiany w dziedzinie architektury. Po przyjęciu chrztu przez Mieszka I, zaczęto wznosić pierwsze kościoły. Mowa o rotundach – kamiennych obiektach na planie koła, do których najczęściej dobudowywano półkoliste apsydy. W drugiej połowie XI wieku styl romański był już obecny niemal w całym kraju. Pod koniec XIII stulecia zaczęto wznosić budowle gotyckie, a już dwa wieki później powstały obiekty, które do dziś są uważane za wzorcowe w tym stylu (jak choćby wspomniany wcześniej kościół Mariacki).

Jednym ze szczytowych osiągnięć średniowiecznej polski były placówki edukacyjne. Początkowo młodzież pobierała nauki w szkołach klasztornych i katedralnych. Z czasem pojawiły się też szkoły parafialne, a wiele z nich nie odbiegało poziomem od placówek organizowanych przy kościołach katedralnych. W średniowieczu powstał pierwszy polski uniwersytet (mowa u Uniwersytecie Jagiellońskim, założonym w 1364 roku z inicjatywy Kazimierza Wielkiego). Szkoła do dziś cieszy się ogromnym prestiżem, nie tylko w Polsce.