Stop miedzi i cyny, będący głównym motorem napędowym cywilizacji epoki brązu, bez cienia wątpliwości zrewolucjonizował świat, ale z czasem pojawiła się potrzeba zastąpienia go metalem bardziej dostępnym. Gdy ludzie odkryli i nauczyli się wytapiać żelazo, nastała nowa epoka dziejowa, która ostatecznie ukształtowała poszczególne cywilizacje.
Epoka brązu wyznaczyła kierunek rozwoju cywilizacji, ale należy stanowczo stwierdzić, że wszystkie wcześniejsze odkrycia udoskonalono i rozpowszechniono dopiero w epoce żelaza. Gdy człowiek nauczył się pozyskiwać i obrabiać ten pierwiastek, wkroczył do nowej ery, która zdaniem niektórych uczonych trwa nieprzerwanie do dziś.
Kiedy zaczęła się epoka żelaza?
Podobnie jak czas trwania innych epok dziejowych, także ramy czasowe epoki żelaza są ruchome i zależą od kilku istotnych czynników: szerokości geograficznej, zróżnicowania kulturowego i stopnia rozwoju danej cywilizacji na płaszczyznach społecznej i gospodarczej. W kontekście całego świata, jako moment przejścia z epoki brązu do epoki żelaza naukowcy wskazują rok 1200 p.n.e.
Faktem jest, że żelazo obrabiano już wcześniej. Najstarsze znaleziska pochodzą z XV i XIV stulecia p.n.e. Odkryto je w Azji Mniejszej, a ich wytworzenie przypisuje się cywilizacji Hetytów. Jak już wspomnieliśmy, rozwój cywilizacyjny nie przebiegał w sposób równomierny. Mieszkańcy Europy poznali metody wytwarzania i obróbki żelaza dopiero w XII w. p.n.e. Początkowo zdolność tą posiedli mieszkańcy azjatycko-europejskiego pogranicza (Kaukazu) i Grecy. Na przełomie XI i X w. p.n.e. żelazo dotarło do Italii i nieco później do pozostałych zakątków Europy.
Kiedy zakończyła się epoka żelaza? To zależy. W kontekście historycznym trwa do dziś (takie przekonanie wyraża wielu historyków). Epoki historyczne wyraźnie różnią się pod tym względem od archeologicznych, bo periodyzacja następuje w tym przypadku na podstawie konkretnego wydarzenia, którego znaczenie jest na tyle duże, że kończy jedną epokę i rozpoczyna drugą. Gospodarka metalami nadal odgrywa jedną z kluczowych ról w naszym społeczeństwie, więc w tym kontekście rzeczywiście należy uznać, że epoka żelaza trwa nadal.
Zupełnie inaczej podchodzą do tej kwestii archeolodzy. W tej dziedzinie nauki nie jest ważne pojedyncze wydarzenie. Istotne są natomiast poprzedzające je i następujące po nim skutki, które doprowadziły do wystąpienia przełomowych zmian. Kierując się archeologiczną klasyfikacją dziejów, należy uznać, że zmierzch epoki żelaza nastał mniej więcej na przełomie starożytności i średniowiecza.
Skąd wzięła się nazwa epoki żelaza?
Podobnie jak dwie poprzednie, trzecia epoka prehistorii, zamykająca ten czas dziejowy, zawdzięcza swoją nazwę surowcowi, który w tym czasie był używany do wytwarzania narzędzi i broni.
Epoka kamienia została ukształtowana przez kamień, który był głównym surowcem w pierwszym okresie dziejów ludzkości (równolegle wykorzystywano też drewno i kości). Epoka brązu nastąpiła, gdy ludzie odkryli stop miedzi i cyny i nauczyli się go obrabiać. Naturalne jest więc, że nazwa epoki żelaza pochodzi od surowca, który ostatecznie wpłynął na dzieje ludzkości.
Osiągnięcia epoki żelaza
Już epoka kamienna, w której powstawały i rozwijały się pierwsze struktury społeczne, stworzyła podwaliny, na których wyrosły późniejsze cywilizacje. To najdłuższy i najtrudniejszy okres w archeologicznych dziejach ludzkości. Nasi przodkowie musieli wówczas wykształcić sposób komunikacji i przemierzyć niemal całą planetę, by wreszcie zmienić tryb życia na osiadły. Nie byłoby to możliwe bez narzędzi wytwarzanych z kamienia.
Z czasem (gdy ludzkie osady zaczynały się rozrastać), możliwości prymitywnych narzędzi i oręża stały się niewspółmiernie małe do potrzeb ludzkości. Konieczne było szukanie nowych rozwiązań. Przełom nastąpił, gdy człowiek połączył miedź z cyną. Epoka brązu była kolejną w dziejach. Przełomowe odkrycie znacząco przyspieszyło rozwój naszego gatunku, zarówno w kontekście gospodarczym, jak i ekonomicznym, społecznym i cywilizacyjnym.
Castro de Baroña - osada z epoki żelaza w Hiszpanii / fot. Getty Images
To jednak epoka żelaza nadała ostateczny kształt poszczególnym cywilizacjom. Można powiedzieć, że ten okres był czymś w rodzaju finalnego szlifu na drodze do współczesności. Ludzkość dysponowała nowym surowcem i umiejętnością obrabiania go.
Żelazo cechowało się jeszcze większą wytrzymałością, odpornością na zmęczenie i trwałością niż brąz, w dodatku było znacznie bardziej dostępne. Trzeba bowiem wiedzieć, że w kontekście masy, żelazo występuje niemal na całej planecie i jest czwartym najpospolitszym pierwiastkiem w skorupie ziemskiej.
To właśnie właściwości i przede wszystkim dostępność zadecydowały o powszechnym wykorzystaniu żelaza. Początkowo głównym źródłem tego metalu były rudy darniowe i błotne. Nośnik, w którym zawartość żelaza mogła sięgać nawet 50 procent, występował tuż przy powierzchni ziemi, co eliminowało konieczność wdrażania czasochłonnych procesów górniczych.
Przejście z epoki brązu do epoki żelaza nie wiązało się z tak rewolucyjnymi zmianami, jakie towarzyszyły zmianie okresów u zmierzchu epoki kamienia (co w żadnym wypadku nie umniejsza jej znaczenia w kontekście dziejów ludzkości). Można powiedzieć, że w epoce żelaza nastąpił dynamiczny rozwój osiągnięć, które przyniosła epoka brązu.
Podobnie jak wcześniej brąz, żelazo napędziło rozwój rolnictwa, budownictwa, przemysłu zbrojeniowego i wielu innych dziedzin gospodarki. Nie pozostało bez wpływu na sztukę, pośrednio przyczyniło się tez do rozwoju kultury. Rozwijająca się metalurgia stymulowała rozwój cywilizacji. Zaczęły powstawać kolejne, coraz lepiej ufortyfikowane i strzeżone osady. Mówiąc wprost, dysponując żelazem i umiejętnością jego obróbki, ludzkość zyskała wszelkie niezbędne narzędzia napędzające rozwój.
Paradoksalnie, poskromienie żelaza przyczyniło się też do zagłady wielu cywilizacji. Należy bowiem wspomnieć, że rewolucja dokonała się dosłownie w każdej dziedzinie, w tym także w sztuce wojennej. W epoce żelaza powstawały i upadały kolejne kultury, ale finalnie to właśnie te wydarzenia, choć krwawe i barbarzyńskie, ukształtowały świat, w którym żyjemy.
Epoka żelaza w Polsce
Epoka żelaza na ziemiach polskich rozpoczęła się w 700 r. p.n.e. W tym czasie na mieszkańców obszaru dzisiejszej Polski wywierały silny wpływ sąsiadujące z nimi kultury. Mając to na względzie, epokę żelaza w Polsce należy dzielić na cztery okresy:
- okres halsztacki (C i D) – nazywany wczesną epoką żelaza, trwał od VII do IV w. p.n.e.;
- okres lateński – nazywany przedrzymskim, rozpoczął się na przełomie V i IV w. p.n.e. i zakończył na początku I w. n.e.;
- okres rzymski – czyli czas silnych wpływów rzymskich, trwał od I w. n.e. do IV w. n.e.;
- okres wędrówki ludów – rozpoczął się wraz z początkiem najazdu Hunów, czyli pod koniec IV stulecia n.e. Dobiegł końca na początku średniowiecza, gdy nastąpiła stabilizacja osadnictwa słowiańskiego.
W trakcie trwania epoki żelaza, na ziemiach polskich wykształciło się kilka ważnych kultur. Jedną z najistotniejszych była kultura łużycka. Zapoczątkowana w późnej epoce brązu, zaczęła dynamicznie rozwijać się wraz z nastaniem epoki żelaza.
Inne ważne kultury okresu żelaza na ziemiach polskich to kultura pomorska (od VII do III w. p.n.e.), przeworska (od III w. p.n.e. do V w. n.e.), wielbarska (od I w. n.e. do V w. n.e.) i kultura lateńska (od V w. p.n.e. do I w. n.e.).
Ciekawostki o epoce żelaza
Epoka żelaza zamyka prehistoryczne dzieje ludzkości. Nie trwała tak długo, jak epoka kamienia, a zmiany, które wprowadziła, nie były tak rewolucyjne jak te, które nastały wraz z epoką brązu. Bez wątpienia należy jednak uznać ten okres za jeden z najważniejszych w dziejach i przy okazji – także za jeden z najciekawszych. Na zakończenie wymieniamy najbardziej intrygujące ciekawostki o tej epoce.
- Pierwsze wyroby z kutego żelaza wytworzono w państwie Hetytów. Stamtąd metal ten dotarł do Egiptu (przez Palestynę) i kolejno do Mezopotamii i Iranu. Stamtąd pierwiastek ten dotarł na Kaukaz, do Grecji i Italii. Następnie epoka żelaza objęła swoim zasięgiem pozostałą część Europy.
- Pierwsze żelazne narzędzia nie były wytwarzane z pierwiastka pozyskiwanego metodami górniczymi (choć te były już dość dobrze rozwinięte). Zanim ludzie zaczęli wydobywać żelazo ze skorupy ziemskiej, najpierw nauczyli się pozyskiwać pierwiastek pochodzenia meteorytowego.
- Najpóźniej techniki pozyskiwania i obróbki żelaza dotarły do Ameryki i Australii.
