Wraz z nastaniem wieków średnich, szeroko pojęta tradycja rzymska zaczęła stopniowo zanikać, czego przykładem jest choćby myśl, jaką głosili filozofowie w średniowieczu. Mimo że czerpała pełnymi garściami z dorobku antycznych myślicieli, to w praktyce wskazywała na zupełnie inne wartości. Powolne zmiany zachodziły nie tylko w obszarach społecznych czy kulturowych, ale także na polu walki. Rzymska sztuka wojenna znalazła się w odwrocie, co objawiało się nie tylko zmianami w strategii, ale także w obszarze broni używanej na polu walki. 

Rozwój broni w średniowieczu

W powszechnej świadomości, najbardziej charakterystycznym symbolem średniowiecza jest miecz. Nic dziwnego. Mówimy tu przecież o jednej z najstarszych broni, która była wykuwana już w epoce brązu. Trzeba jednak wiedzieć, że w najwcześniejszej fazie wieków średnich, jeszcze przed nastaniem etosu rycerskiego, miecz wcale nie był najpowszechniejszym orężem, zwłaszcza w państwach słowiańskich.

Zanim nastał czas ciężko uzbrojonych jeźdźców, wśród Słowian dominowała lżejsza broń drzewcowa, włócznie i oszczepy, oraz cięciwowa – łuki. Było to podyktowane wieloma względami, przede wszystkim dostępnością surowców. Zdaniem niektórych archeologów, popularna była wówczas także prymitywna broń miotająca – proca sznurowa, nazywana też „dawidową”.

Znacznie bardziej zaawansowane niż broń słowiańska było uzbrojenie Germanów, którzy na polu walki korzystali nie tylko z broni drzewcowej, ale także siecznej i obuchowej. Wyraźną przewagę mieli też na polu broni defensywnej. Przykładowo, zbroja łuskowa była znana już w czasach Karolingów, podczas gdy słowiańscy wojownicy używali do obrony drewnianych tarcz. W późniejszej fazie średniowiecza, gdy nastąpiła „profesjonalizacja” armii, Słowianie zaczęli przejmować osiągnięcia swoich germańskich sąsiadów.

„Potrzeba jest matką wynalazków” – to stare porzekadło śmiało można odnieść do procesu rozwoju średniowiecznej broni. Podczas wypraw krzyżowych, rycerskie zakony w średniowieczu stawiały czoła dobrze wyszkolonym armiom. Rycerze musieli przedzierać się przez potężne fortyfikacje, upowszechniły się więc machiny miotające. Wtedy też jedną z podstawowych broni stała się kusza, pozwalająca na zdalne rażenie przeciwnika. Chociaż nie była to żadna nowość (kusza była znana w Europie od V wieku).

W średniowieczu nastąpił też rozwój broni palnej. Najstarsze udokumentowane przypadki użycia prymitywnych dział pochodzą z Chin i są datowane na XII wiek. W XIII stuleciu proch dotarł do Europy. Równolegle z rozwojem artylerii postępował rozwój ręcznej broni palnej, która w schyłkowej fazie wieków średnich była coraz częściej używana w walce.

Rycerska broń biała

Największe znaczenie na średniowiecznym polu walki miała broń biała, wykorzystywana w bezpośredniej konfrontacji z przeciwnikiem. Mając na uwadze budowę, ten typ oręża należy dzielić na trzy kategorie, do których zalicza się:

  • broń drzewcowa,
  • broń obuchowa,
  • broń sieczna.

Broń drzewcowa, składająca się z drzewca i grotu, należy do najstarszych typów oręża. Oszczepy były przecież używane już w prehistorii. Ten typ uzbrojenia miał praktyczne zastosowanie łowieckie, ale w wiekach średnich był też używany na polu walki. Oprócz oszczepu, do średniowiecznej broni drzewcowej zaliczają się:

  • włócznia (i dzida, będące jej lżejszą odmianą),
  • kopia (powszechna w oddziałach ciężkiej jazdy),
  • pika (upowszechniła się pod koniec średniowiecza),
  • berdysz (powszechny w Europie Zachodniej, charakterystycznym elementem tej broni był szeroki topór),
  • partyzana (zaopatrzona w obosieczny grot z bocznym rozgałęzieniem, umożliwiała zadawanie pchnięć i cięć),
  • halabarda (rozpowszechniła się w XIV wieku jako broń piechoty).

Broń obuchowa służyła do zadawania ciosów miażdżących. W odmianie obuchowo siecznej, umożliwiała też cięcie. Do tej kategorii zaliczają się:

  • topór (z głowicą wyposażoną w ostrze i obuch),
  • nadziak (z dwustronną głowicą, zakończoną tępym elementem miażdżącym i zaostrzonym kolcem),
  • buława (z ciężką głowicą o kulistym kształcie),
  • cep (głowica miała ruchome połączenie z trzonkiem i uchwytem),
  • maczuga (z przekrojem rozszerzającym się wraz ze wzrostem odległości od trzonka).

Broń sieczna była przeznaczona do zadawania ran ciętych. Składała się z głowni i rękojeści. Do tej kategorii zaliczają się:

  • miecz (z obosieczną głownią, krzyżowym jelcem i otwartą rękojeścią),
  • szabla (z jednosieczną, cienką głownią i otwartą, później zamkniętą rękojeścią, w Europie używana od XII wieku),
  • sztylet (spełniał funkcję sieczną i kłującą),
  • kordelas (nóż przeznaczony do walki z jednosieczną głownią). 

Podstawowe bronie strzeleckie

O ile walka wręcz odgrywała kluczową rolę w średniowiecznych bitwach, to ważnym elementem strategii było też zdalne przerzedzanie szeregów przeciwnika. Na otwartym polu walki służyła do tego broń miotająca, przede wszystkim typu neurobalistycznego, czyli wykorzystująca sprężystość materiału i siłę ludzkich mięśni. Do tej kategorii zaliczały się:

  • łuk (w użyciu w ciągu całego średniowiecza),
  • kusza (powszechnie wykorzystywana od XII wieku),
  • proca (używana od najdawniejszych czasów w celach myśliwskich, w średniowieczu zyskała znaczenie bojowe).

Twierdze i machiny oblężnicze

Broń, która sprawdzała się na otwartym polu walki, podczas oblężenia wykazywała znacznie mniejszą przydatność. Budowle obronne powstawały w Europie już w najwcześniejszej fazie średniowiecza. Początkowo miały formę drewniano-ziemnych grodów, później zaczęto wyposażać je w wieże obronne i otaczać fosą, aż zyskały swoją właściwą, czyli murowaną formę. W każdym przypadku, potężne umocnienia stanowiły pierwszą linię obrony. By ją przełamać, zaczęto używać machin oblężniczych. Do tej kategorii zalicza się broń neurobalistyczna, jak i barobalistyczna, czyli wykorzystująca zjawiska dźwigni i siły odśrodkowej.

Do neurobalistycznej broni oblężniczej zaliczają się:

  • balista,
  • arkabalista,
  • katapulta.

Barobalistyczna broń oblężnicza to:

  • trebusz,
  • biffa,
  • tripantium.

Ewolucja broni palnej

Gdy zaczęto wykorzystywać proch, machiny oblężnicze stały się jeszcze skuteczniejsze. Powstały wówczas bombardy, czyli mocowane na łożach kołowych działa o dużym kalibrze. Strzelano z nich kulami kamiennymi, później żelaznymi.  

Wraz z rozwojem artylerii postępował rozwój ręcznej broni palnej. W XV stuleciu była już wykorzystywana na wielu polach walki w Europie. Składała się z krótkiej lufy (z żelaza lub spiżu) osadzonej na drewnianym klocu. Przez wylot wprowadzano proch, następnie kulę (kamienną, ołowianą lub żelazną). Początkowo otwór zapłonowy znajdował się w grzbietowej części lufy. Później umieszczany był z boku, co znacząco ułatwiało celowanie.

Taka konstrukcja miała wiele wad, a jedną z największych była duża siła odrzutu, ograniczająca precyzję strzału. Żeby zniwelować to zjawisko, z czasem broń zaczęto wyposażać w mocowane od spodu haki, które umożliwiały oparcie jej o stabilną podstawę.