Każdy średniowieczny rycerz za życia chciał zdobyć sławę, a po śmierci – zbawienie. Żeby osiągnąć swoje cele, musiał kierować się zbiorem etycznych i moralnych reguł postępowania, definiujących jego czyny nie tylko w bitwie, ale także poza polem walki. Zasady, o których mowa, były przekazywane z pokolenia na pokolenie jako kodeks rycerski. 

Historia kodeksu rycerskiego

Mówiąc o kodeksie rycerskim, na myśli trzeba mieć kodeks deontologiczny, stanowiący zbiór etycznych i moralnych zasad postępowania, którymi kierowali się przedstawiciele stanu rycerskiego już we wczesnym średniowieczu. Przestrzeganie jego postanowień stanowiło gwarancję poważania w społeczeństwie.

Kodeks jest prawdopodobnie tak stary, jak sam etos rycerski. Wskazanie dokładnej daty opracowania jest o tyle trudne, że te nigdy nie doczekały się spisania. Prawdopodobnie podejmowano wiele takich prób (szczególny nacisk na kodyfikację był kładziony w okresie krucjat), ale te spełzły na niczym. W rezultacie kodeks rycerski pozostał zbiorem honorowych wartości, przekazywanych ustnie z pokolenia na pokolenie. Mówimy tu zatem o prawie zwyczajowym.

Należy podkreślić, że jeden spójny kodeks rycerski nie istniał nigdy. Zasady, którymi kierowali się rycerze, były wypadkową specyficznych uwarunkowań, właściwych dla danej epoki, położenia geograficznego, ustroju społeczno-politycznego i systemu wierzeń. Oznacza to, że zmieniały się w czasie i zależnie od kraju. Zawsze jednak sprowadzały się do honoru i przedkładały dobro władcy, kraju i społeczeństwa nad życie rycerza.

Podstawowe zasady kodeksu rycerskiego

Większość osób wie, jak wyglądał rycerz. W tym artykule nie skupimy się zatem na jego rynsztunku, a na tym, jak żył. Każdy rycerz musiał okazywać wierność, nie tylko swojemu władcy i ojczyźnie, ale także Bogu, któremu służył. Jako wzór dla ogółu, miał postępować szlachetnie, wykazywać się męstwem i odwagom, hołdować zasadzie równej walki i wspierać każdego potrzebującego pomocy. To ostatnie dotyczyło przede wszystkim sierot i kobiet, choć nie tylko.  

Rycerskie cnoty i ideały

U podstaw powyższych fundamentalnych zasad leżał zbiór kanonicznych cnót, stanowiących podstawę kodeksu rycerskiego. W średniowieczu istniało osiem ideałów, którymi rycerze kierowali się w życiu:

  • wierność,
  • pobożność, 
  • męstwo,
  • roztropność,
  • dworność,
  • hojność,
  • uczciwość,
  • uznanie innych.

Pojęcie wierności nie dotyczyło wyłącznie wiernej służby suwerenowi i ojczyźnie, ale także dotrzymywania danego słowa i przywiązania do ideałów. Jako osoba pobożna, rycerz prowadził bogate duchowo życie, zgodne z boskimi przykazaniami. Będąc wzorem męskości, musiał wykazywać się odwagą w bitwie i w obronie potrzebujących. Przy tym wszystkim musiał wykazywać się roztropnością i dobierać środki w taki sposób, by doprowadziły go do celu bez łamania zasad etyki.

Piąta cnota rycerska, dworność, wskazywała na konieczność poszanowania form towarzyskich panujących na dworze. Szlachetny rycerz nie mógł skąpić pomocy osobom potrzebującym, także w kontekście wspierania ich datkami. Musiał akceptować reguły społeczne, okazywać szacunek innym (także osobom niższego stanu społecznego) i nie umniejszać zasług i dokonań innych rycerzy.

Wybitni rycerze w historii

W średniowieczu, przedstawiciele stanu rycerskiego byli stawiani za wzór wszelkich cnót, a ich czyny wielbiono i sławiono. Ci, którzy postępowali honorowo, cieszyli się sławą za życia i czcią po śmierci. Postępowanie niegodne rycerza wiązało się z kolei z wykluczeniem z tego zaszczytnego grona. Historia zna wiele przykładów potępionych rycerzy, ale jeszcze więcej tych, którzy zasłużyli sobie na powszechny szacunek. Poniżej przybliżamy sylwetki kilku najwybitniejszych.

Zawisza Czarny z Garbowa

Zawisza Czarny bez wątpienia był jednym z najwybitniejszych polskich rycerzy, a być może zasłużył sobie na miano najwybitniejszego. Wygrywał liczne turnieje rycerskie, błyszczał na polu walki i był uosobieniem ośmiu cnót, stanowiących o rycerstwie. 

Razem ze swoim bratem Farurejem, uczestniczył w wyprawach przeciwko Turkom, wspierając szeregi europejskiego rycerstwa. Gdy dotarła do niego wieść, że Polska sposobi się do ostatecznej rozprawy z Krzyżakami, powrócił do ojczyzny i dołączył do szeregu chorągwi krakowskiej. W bitwie pod Grunwaldem odznaczył się męstwem i honorem, a jak głosi legenda, na polu walki obronił chorągiew przewodzącą polskiej ofensywie, co w dużej mierze przyczyniło się do naszego zwycięstwa. 

Wilhelm Marshal

Jako 5-latek, Wilhelm Marshal stał się zakładnikiem angielskiego króla, Stefana I z Blois, z którym walczył jego ojciec. Władca zagroził, że jeżeli zamek Newbury nie podda się, odeśle chłopaka do domu, wystrzeliwując go z katapulty. Ten nie uległ królewskiemu szantażowi, ale ostatecznie Stefan I nie spełnił swojej groźby.

Jako syn drobnego szlachcica, nie mógł liczyć na pokaźny spadek. Musiał więc pracować na przyszłość własnymi rękoma, a właściwie – własnym mieczem. Wygrywał turniej za turniejem i szybko zyskał należną mu sławę. W końcu trafił na dwór królewski, gdzie został mentorem syna Henryka II. Młody król oskarżył go jednak o romansowanie z jego żoną, co prawdopodobnie było tylko pretekstem do rozwodu.

Później odznaczył się na dworze króla Ryszarda i jego następcy, Jana. Wypada jednak wspomnieć, że musiał zmierzyć się z oskarżeniami o zamiar królobójstwa, choć finalnie oczyszczono go z zarzutów. 

Ulryk von Liechtenstein

Na zakończenie przybliżamy sylwetkę rycerza (a także poety i minnesingera), który zasłynął nie tylko szlachetnymi czynami, ale i kontrowersyjną wyprawą. Rycerskie życie Ulryka von Liechtensteina rozpoczęło się na dworze króla Leopolda VI. Po jego śmierci służył na dworze Fryderyka II Bitnego. 

Uczestniczył w wielu bitwach, ale ważną częścią jego życia były też turnieje. Zasłynął wielką wyprawą, nazywaną podróżą Wenus, której celem było stoczenie możliwie największej ilości pojedynków na kopie. Jego trasa wiodła z Mestre pod Wenecją do Brzecławia. Do pojedynków stawał w kobiecych szatach, przebrany za panią Wenus.