To właśnie starożytna Mezopotamia uważana jest za kolebkę cywilizacji, a Sumerowie - jeden z pierwotnych ludów tego regionu - wywarli niezwykle silny wpływ na dzieje starożytnego świata. Jak wyglądało życie w widłach dwóch rzek?

Pierwsze społeczności zaczęły kształtować się na terenie Mezopotamii ok. 12000 lat p.n.e. (w okresie rewolucji neolitycznej). Wówczas nie można było jednak mówić o zwartej strukturze społecznej. Stworzenie pierwszej cywilizacji (nie tylko w Mezopotamii, ale i na świecie) przypisuje się Sumerom, którzy zasiedlili dorzecze Tygrysu i Eufratu mniej więcej w III tysiącleciu p.n.e. Później nastał czas panowania Imperium Akadyjskiego ze stolicą w mieście Akad. Ok. 2154 r. p.n.e., do władzy doszło miasto Aszszur, które stworzyło Imperium Asyryjskie. W 1795 r. p.n.e. równolegle zaczęło rozwijać się niezależne Imperium Babilońskie. Koniec niezależności Mezopotamii jest datowany na 539 r. p.n.e., kiedy kraina dostała się pod panowanie Persów. W 335 r. p.n.e., ziemie między dwiema rzekami znajdowały się pod panowaniem Aleksandra Wielkiego. 

Życie w starożytnej Mezopotamii

Zanim zaczęły powstawać pierwsze państwa-miasta, życie w starożytnej Mezopotamii skupiało się w wiejskich osadach. Te były budowane na planie koła, pośrodku którego znajdowało się rytualne ognisko, używane przy okazji odprawiania obrzędów religijnych. Domy wpływowych członków społeczności były budowane z cegły i lokalizowano je najbliżej ogniska. Rolnicy mieszkali w glinianych chatach.

Pierwsze miasta, zakładane przez Sumerów, zaczęły powstawać w IV tysiącleciu p.n.e. Były to niezależne ośrodki, kontrolujące okoliczne wioski i przylegające do nich tereny uprawne. Najczęściej były otoczone wysokimi murami, a od innych osad oddzielał je piaszczysty lub błotnisty pas ziemi. W sumeryjskich państwach-miastach żyło od kilkunastu do kilkudziesięciu tys. osób. Władza spoczywała w rękach kapłanów, którzy byli kimś w rodzaju pośredników między bóstwami a ludźmi. Bogom oddawano cześć w świątyniach, przy których wznoszono zigguraty - piramidalne wieże z cegły. Badacze historii są zdania, że w ich najwyższym punkcie lokalizowano święte miejsca kultu, do których wstęp mieli wyłącznie kapłani. 

Z czasem, władzę w Mezopotamii przejęli świeccy dostojnicy. Królami byli przywódcy wojskowi, którzy cieszyli się najwyższym autorytetem i którzy wsławili się najodważniejszymi czynami na polu walki. Władza była dziedziczona. W ten sposób powstały pierwsze monarchie i dynastie. 

Mieszkańcy Mezopotamii byli w większości ludźmi wolnymi, cieszącymi się pełnią praw. Poza królami, kapłanami i dowódcami wojskowymi, najzamożniejszą warstwą społeczną byli właściciele ziemscy, kupcy i rzemieślnicy. Pod nimi plasowała się ludność zależna, która służyła wyżej postawionym mieszkańcom. Mowa o chłopach, którzy zajmowali się uprawą ziemi w świątynnych, królewskich i prywatnych majątkach ziemskich. Chłopi trudnili się też rybołówstwem. Wolni rolnicy, którzy świadczyli pracę najemną, pojawili się dopiero później. Najniższą warstwę społeczną stanowili niewolnicy. W większości byli to jeńcy wojenni i ludzie kupieni na targowiskach, najczęściej pochodzący spoza granic Mezopotamii. Niewolnicy służyli w domach arystokracji - kapłanów i urzędników. 

Żyzne ziemie dorzecza Eufratu i Tygrysu stwarzały idealne warunki do rozwoju rolnictwa. Co uprawiano w starożytnej Mezopotamii? Przede wszystkim zboża: pszenicę jęczmień i żyto. Poza tym, uprawy obejmowały soczewicę, groch, sezam, cebulę, pory i ogórki. Uprawiano także len, który był wykorzystywany nie tylko do produkcji oleju, ale także jako surowiec tkacki. Ważną część upraw stanowiły także sady z palmami daktylowymi. Ludność starożytnej Mezopotamii trudniła się też hodowlą zwierząt gospodarskich: kóz owiec, bydła i osłów. Mniejsze znaczenie miała hodowla drobiu i trzody. 

Co zawdzięczamy ludziom Mezopotamii?

Osiągnięcia starożytnej Mezopotamii wywarły wpływ na cały starożytny świat. Bez cienia wątpliwości, odkrycia i wynalazki mieszkańców krainy w dorzeczu Eufratu i Tygrysu były motorem napędowym rozwoju cywilizacyjnego. Co wynaleźli starożytni Mezopotamczycy? Trudno jest wymienić ich wszystkie zasługi. Poniżej skupimy się na najważniejszych.

Mówiąc o odkryciach, które zawdzięczamy ludom zasiedlającym Mezopotamię, na pierwszym miejscu należy wymienić pismo. Jako pierwsi pismem zaczęli posługiwać się Sumerowie, mniej więcej w IV tysiącleciu p.n.e. Właśnie z tego okresu pochodzą najstarsze artefakty piśmiennicze, zawierające hieroglify ze starożytnej Mezopotamii. Początkowo Sumerowie posługiwali się prostymi znakami, które później wyewoluowały do postaci pisma klinowego. Materiałem piśmienniczym były miękkie gliniane tabliczki, a do pisania służyła przycięta trzcina. 

Inne wielkie osiągnięcie ludów Mezopotamii to wynalezienie koła garncarskiego. Proste urządzenie, wprawiane w ruch stopami lub rękoma, pozwalało szybko wytwarzać naczynia do przechowywania żywności i towarów handlowych. Ze względu na uwarunkowania geograficzne (Mezopotamia charakteryzowała się deficytem surowców naturalnych), handel stanowił ważną część mezopotamskiej gospodarki. Aby móc podróżować dalej i sprawniej, Sumerowie zbudowali pierwszą łódź żaglową.

Zaczęli też w praktyczny sposób wykorzystywać koło, tworząc wozy zaprzęgowe wykorzystywane w pracach rolnych. Ludom Mezopotamii przypisuje się też wykorzystanie koni jako zwierząt zaprzęgowych. Sumerowie połączyli miedź z cyną, rozpoczynając w ten sposób epokę brązu. Był to milowy krok w rozwoju metalurgii, który całkowicie odmienił oblicze starożytnego świata.

Gdzie leży teraz starożytna Mezopotamia?

Nanosząc przypuszczalne granice starożytnej Mezopotamii na współczesną mapę, jej obszar będzie rozciągał się od północnej części Syrii po Zatokę Perską i od Iranu po Arabię. Kraina tworzy trójkąt, którego podstawa (na północy) rozciąga się między miastem Aleppo (północno-zachodnia Syria) i jeziorem Urmia (północno-zachodni Iran), a wierzchołek znajduje się przy ujściu rzeki Szatt al-Arab (południowy Irak). 

Starożytna Mezopotamia - ciekawostki

Nazwa tej starożytnej krainy oznacza "terytorium między rzekami". To określenie odnosi się do położenia starożytnej Mezopotamii - w dolinie między Tygrysem i Eufratem. W języku greckim, słowo "Mesopotamia" stanowi zlepek dwóch wyrazów: "mesos", czyli "środek", oraz "potamos", czyli rzeka.

Nazwa "Sumerowie" (cywilizacja, która w IV tysiącleciu p.n.e. zasiedliła starożytną Mezopotamię) w dosłownym tłumaczeniu oznacza "czarnogłowi".

Położenie starożytnej Mezopotamii wiązało się z licznymi korzyściami, jednak miało też jedną istotną wadę. Tygrys i Eufrat wylewały ze swoich koryt nieregularnie, a opady nie występowały zbyt często. Aby rozwiązać ten problem, Sumerowie zbudowali system melioracyjny.

Zasada "oko za oko, ząb za ząb", która oznacza, że kara wymierzona sprawcy powinna być adekwatna do jego winy, nawet dziś ma wielu wyznawców. Nie każdy o tym wie, ale ta reguła została stworzona według Kodeksu Hammurabiego. 

Mniej więcej w 2000 roku p.n.e., język sumeryjski został wyparty przez akadyjski. Mowa Sumerów nie zniknęła jednak całkowicie. Nadal była używana do sporządzania naukowych, uroczystych i literackich zapisów. Sumeryjski stał się martwym językiem dopiero w pierwszym wieku n.e. Język sumeryjski miał charakter izolowany. Oznacza to, że nie da się w nim odnaleźć zaczerpnięć z innych starożytnych języków. 

Pochodzenie Sumerów do dziś owiane jest aurą tajemniczości. Jedna z hipotez wskazuje, że lud ten przybył z obszaru położonego za Zatoką Perską, z Półwyspu Arabskiego albo subkontynentu indyjskiego. Niektórzy badacze wyrażają jednak przekonanie, że zanim przybyli do dorzecza dwóch rzek, Sumerowie zamieszkiwali Tybet lub Himalaje.

Wbrew często powtarzanej opinii, starożytna Mezopotamia nie jest krajem. To raczej region/kraina, który był zamieszkiwany przez wiele cywilizacji, jednak biorąc pod uwagę niezwykle dynamiczny rozwój społeczny, jaki miał miejsce na tym terenie, wszystkie je określa się wspólnym mianem cywilizacji Mezopotamii. Na ten fakt wpływa także wspólne dziedzictwo kulturowe ludów z dorzecza Eufratu i Tygrysu.