Mniej więcej od około 40 tys. lat temu w Europie nastąpił prawdziwy rozkwit sztuki prehistorycznej. Jest to związane z przybyciem na te tereny człowieka współczesnego. Jednym z najczęstszych przedstawień wśród figurek i płytek kamiennych z górnego paleolitu są wizerunki kobiet. 

Co prawda znajdowane są one na stanowiskach archeologicznych od Europy Zachodniej po Syberię. Jednak aż kilkaset pochodzi z obszaru Europy Środkowej. 

Figurki kobiece – pierwsze odkrycia

Jednym z przejawów artystycznych zdolności człowieka są znajdowane przez archeologów figurki kobiece. Na pierwsze takie rzeźby natknięto się w 1894 roku we Francji. Sporo podobnych artefaktów odkryto na przełomie XIX i XX wieku, ale są one nadal odkrywane w ostatnich latach. Najliczniejsze egzemplarze Wenus mają około 20 tysięcy lat.


Wenus z Lespugue – figurka paleolitycznej Wenus datowana na pomiędzy 26 000 a 24 000 lat p.n.e., znaleziona w 1922 w jaskini Rideaux we Francji / Fot. Locutus Borg/Wikimedia Commons/domena publiczna

Określenie „Wenus paleolityczna” to nawiązanie do rzymskiej bogini o takim imieniu. Rzymianie identyfikowali ją z grecką boginią miłości, Afrodytą. Najsłynniejszym antycznym posągiem Wenus jest Wenus z Milo, zwana również Afrodytą z Melo. Rzeźba ta powstała około 150–100 lat p.n.e. na Milos, czyli greckiej wyspie w archipelagu Cyklad, w południowej części Morza Egejskiego. Obecnie znajduje się w Luwrze w Paryżu.

Styl wykonania paleolitycznych Wenus

Niezależnie od tego, gdzie odkryto figurki Wenus paleolitycznej, czy to w Polsce czy w Austrii, wszystkie mają podobne cechy stylistyczne. Wyraźnie eksponowane są piersi, biodra i pośladki. 

Różne typy paleolitycznych Wenus prezentowane w Muzeum Anthropos w Brnie / Fot. PawełMM/CC BY-SA 3.0 DEED/Wikimedia Commons

Zdecydowanie mniejsze lub prawie nieobecne są kończyny lub głowa. Dotyczy to zarówno figurek, jak i rytów wykonanych na płytkach kamiennych. Figurki kobiecie wykonywano nie tylko w kamieniu, ale też z kości mamutów i ceramiki.

Rzeźba Wenus z Willendorfu

Najsłynniejszą Wenus odkryto w 1908 roku w Willendorfie ok. 20 km od Krems w Austrii. Figurkę wykonano z wapienia. Była częściowo pomalowana czerwonym barwnikiem, ochrą.  Ma 11 cm wysokości. Datowana jest na ok. 28–25 tys. lat p.n.e.

Jej ramiona są prymitywnie przedstawione. Zwraca uwagę głowa przykryta być może rodzajem czapki głęboko nasuniętej na twarz, duże piersi i wyrazisty brzuch oraz obfite uda.

Paleolityczne Wenus z Polski

W trzech miejscach na terenie Polski odkryto przedstawienia kobiet sprzed kilkunastu tysięcy lat. 

Jedna płaska płytka obrobiona w taki sposób, by przypominała kobietę w ciąży, pochodzi z Jaskini Obłazowej w woj. małopolskim. To tam odkryto też najstarszy na świecie bumerang, który ma ok 32 tys. lat.

Olbrzymi zbiór podobnych artefaktów ukazujących kobiety pochodzi z Wilczyc koło Sandomierza. Jest to 31 gotowych płytek z krzemienia przedstawiających w stylizowany sposób kobiety i kilkanaście płytek, nad którymi porzucono pracę przed jej zakończeniem.

Natomiast w Dzierżysławiu na Górnym Śląsku na płytce znajdują się reliefy ukazujące prawdopodobnie kilka kobiet, również w formie charakterystycznej dla „Wenus”. Drugi zabytek z tego stanowiska to płytka w kształcie stylizowanej postaci kobiecej. Jest to maleństwo o długości 6 cm, czyli nawet mniejszej od długości długopisu.

Do tej pory jednak archeologom nad Wisłą nie udało się odkryć figurki kobiecej z tego okresu.

Znaczenie i funkcja wizerunków paleolitycznych Wenus

Wiele tysięcy lat musiało minąć od momentu wykonania figurek i rytów ukazujących Wenus do powstania pisma. Dlatego wszystkie koncepcje dotyczące ich znaczenia są tylko przypuszczeniami. Nie wiemy, co przyświecało ich twórcom.

Samo określenie „Wenus” upowszechnione przez archeologów, każe nam sugerować konotacje ze światem duchowym. Ale to tylko przypuszczenie, które być może więcej mówi o współczesnym sposobie postrzegania świata niż o tym, w co wierzyli pradziejowi mieszkańcy Europy.

Z pewnością figurki i ryty na płytkach były mobilne – na tyle niewielkie, że towarzyszyły dawnym ludziom w ich długich wędrówkach. Niektórzy archeolodzy przypuszczają, że część z nich była składana celowo w ziemi. Ale na to nadal brak jest niepodważalnych dowodów.

Frapujące jest to, że wizerunki kobiet wykonywano w bardzo podobny sposób na dużym obszarze. Każe to sądzić, że był to szerszy trend związany ze sferą światopoglądową. Czyżby zatem Wenus paleolityczna była ówczesną boginią, którą czczono na wielkich połaciach Starego Świata?

Źródła:

  • Brézillon M., Encyklopecia kultur pradziejowych, Warszawa 1981
  • Piszczek Z. (red.), Mała encyklopedia kultury antycznej, Warszawa 1973
  • Płonka T. Kultura symboliczna społeczeństw łowiecko-zbierackich środkowej Europy u schyłku paleolitu, Wrocław 2012