Bóstwa starożytnego Rzymu często są przedstawiane jako istoty zapożyczone z wierzeń starożytnych Greków. O ile bogowie greccy rzeczywiście pojawiają się w kanonie bóstw Wiecznego Miasta, to należy podkreślić, że mitologia rzymska zaczęła rozwijać się na wiele wieków przed nastaniem czasu wpływów greckich. W związku z tym, nie wszystkie bóstwa Rzymu można utożsamiać z Olimpijczykami.
Ile jest bogów w mitologii rzymskiej?
Religia Rzymian w najstarszej formie ma swoje korzenie w pierwotnych wierzeniach ludów praindoeuropejskich. W późniejszych latach na rozwój rzymskiego systemu wierzeń wpływali Etruskowie i Grecy. W czasach imperialnych, Rzymianie ochoczo otwierali swój kanon na bóstwa ludów podbijanych. Rzymskim zwyczajem było modlenie się do bogów przeciwników i zapraszanie ich do swojego panteonu.
W rezultacie niemożliwe jest ustalenie dokładnej liczby rzymskich bogów. Poza trzema naczelnymi bóstwami, można wymienić przynajmniej sześćdziesięciu bogów czuwających nad najważniejszymi sprawami i kluczowymi dziedzinami życia codziennego. A i tak nie uda się wskazać wszystkich, bo w kanonie bogów Wiecznego Miasta znajdowało się także wiele istot, które wpływały na pomniejsze sprawy.
Charakterystyka rzymskich bogów
Początkowo Rzymianie wyobrażali sobie bogów jako istoty bezkształtne, niemające określonej płci. Rzymskie bóstwa nie bratały się ze śmiertelnikami. Nigdy nie schodziły na ziemię i nie ukazywały się ludziom.
Bezosobowe postrzeganie bogów zmieniło się dopiero pod wpływem wierzeń etruskich. Z religii Etrusków Rzymianie zapożyczyli nie tylko obrzędowość, ale także zwyczaj nadawania bogom cech ludzkich. Wtedy też zaczęły powstawać pierwsze posągi rzymskich bogów i ofiarowane im świątynie.
W kanonie bóstw rzymskich należy wyróżnić bogów rodzimych, czyli di indigante, i przybyszów, nazywanych di novensides. Mniej więcej w V wieku p.n.e. do wierzeń starożytnych Rzymian zaczęła przenikać mitologia grecka. Wówczas rzymscy bogowie zyskali nowe atrybuty, zbieżne z tymi, jakimi dysponowali ich greccy odpowiednicy. Rzymianie zaczęli zapożyczać na swoje potrzeby greckie opowieści, w większości wprowadzając do nich tylko nieznaczne zmiany. Przykładem tego niech będzie mit o wędrówkach Eneasza, który jest niemal lustrzanym odbiciem „Odysei” Homera.
Jeszcze wcześniej rzymskich wierzeniach pojawiły się bóstwa zaczerpnięte wprost z wierzeń wspomnianych już Etrusków. Będąca boskim uosobieniem państwa rzymskiego trójca kapitolińska – Jowisz, Junona i Minerwa – to w praktyce etruska triada: Tinia, Uni i Menrva.
Ciekawostka: rzymska otwartość na nowe kulty i związana z tym asymilacja obcych bóstw doprowadziła do sytuacji, w której w rzymskim kalendarzu było więcej dni świątecznych, poświęconych poszczególnym bogom, niż roboczych.
Rzymskie bóstwa domowe / fot. Sarah E. Bond, Wikimedia Commons, CC-BY-2.0
Oprócz bogów najwyższych, Rzymianie czcili też bóstwa zajmujące się pomniejszymi sprawami. Do takich należeli opiekunowie rodzin, domostw, upraw i spiżarni. Przy czym należy wspomnieć, że we wczesnej fazie kształtowania się rzymskiej religii, te funkcje często pełnili zmarli przodkowie.
Jakie ofiary składano bogom rzymskim?
Rzymianie doszukiwali się boskich wpływów we wszystkich codziennych czynnościach i powtarzających się cyklicznie zjawiskach. Wola bogów dotyczyła nie tylko wschodu i zachodu Słońca, porodu, śmierci, zasiewu czy żniw, ale także tak prozaicznych działań, jak choćby otwieranie wrót i wznoszenie murów. W tym miejscu należy podkreślić, że każda czynność była dzielona na wiele etapów, nad którymi czuwały lub w których przeszkadzały (zależnie od nastawienia wobec danego śmiertelnika) inne istoty wyższe.
W związku z tym, obrzędowość była niezwykle istotną częścią codziennego życia starożytnych Rzymian. Warunkiem utrzymania kontaktu z bóstwami było nieustanne oddawanie im czci. W wielu przypadkach oznaczało to konieczność składania ofiar.
Rytuał ofiarny odbywał się w świątyni danego boga. Na ołtarzach składano pożywienie i wino. Czasami bogowie domagali się krwi. Ich apetyt mogła zaspokoić ofiara z jednego zwierzęcia, ale poświęcanie całego stada też nie było niczym niezwykłym.
Czy w Rzymie składano ofiary z ludzi? Otóż tak. Ten barbarzyński zwyczaj był najczęściej praktykowany na przełomie III i II wieku p.n.e., w czasie wojen z Kartaginą. Rzym upatrywał wówczas przyczyn swoich porażek w nieprzychylności bogów. Żeby przebłagać nieśmiertelnych, składano im nadzwyczajne ofiary. Zakaz składania ofiar z ludzi wprowadzono na mocy dekretu senatorskiego, w 97 roku p.n.e. Trzeba jednak wspomnieć, że w tym czasie okrutne obrzędy były praktykowanie niezmiernie rzadko.
Jakich bogów czcili starożytni Rzymianie? Poniżej wymieniamy i opisujemy najważniejsze istoty boskie z rzymskiego kanonu.
Janus
Janus należy do najważniejszych bóstw staroitalskich. Początkowo postrzegano go jako ducha drzwi i bram, opiekuna przejść i mostów. Później stał się bóstwem wszelkiego początku. To właśnie Janusowi przypisywano sprawstwo wszystkich powtarzających się zjawisk. W związku z tym poświęcano mu pierwszy brzask dnia, pierwszy dzień każdego miesiąca i pierwszy miesiąc roku. Od imienia rzymskiego boga pochodzi łacińska nazwa stycznia: Januarius.
Wraz z postępem rzymskiego systemu wierzeń, Janusowi przypisywano coraz większą sprawczość. Z czasem stał się bogiem wszechrzeczy – stwórcą innych bóstw i ludzi.
Jowisz
Z czasem Janus przestał być postrzegany jako najwyższy z bogów. Tę rolę przejął Jowisz, czyli Jupiter – bóg nieba, burzy i deszczu. Utożsamiany z greckim Zeusem, z czasem nabył większość jego cech.
Pierwowzorem Jowisza (a także Zeusa) najprawdopodobniej był indoaryjski bóg Dyaus. W sanskrycie jest przedstawiany właśnie jako bóg nieba, stwórca innych bóstw i świata.
Mars
Rzymski bóg wojny był postrzegany jako druga po Jowiszu istota boska. Na jego cześć, pierwszy miesiąc roku w rzymskim kalendarzu nazwano Martius.
Odpowiednik greckiego Aresa początkowo był czczony jako patron pór roku, zwłaszcza wiosny. Pasterze zawierzali swoje stada opiece Marsa, który miał chronić je przed wilkami. W mitologii rzymskiej przedstawiono go jako ojca Romulusa i Remusa – założycieli Rzymu.
Kwiryn
Po podbiciu Sabinów, Rzymianie włączyli do swojego kanonu Kwiryna i uczynili go jednym z najważniejszych bogów, zaraz obok Jowisza i Marsa. Początkowo czcili go pod postacią włóczni. Z czasem Kwiryn zaczął być utożsamiany z Romulusem.
Junona
Żona Jowisza była opiekunką kobiet, macierzyństwa i życia seksualnego. Powszechnie jest utożsamiana z Herą, boską małżonką Zeusa. Należy jednak podkreślić, że jej kult nie był tak silnie zarysowany, jak jej helleńskiej odpowiedniczki.
Minerwa
Minerwa początkowo sprawowała opiekę nad sztuką i rzemiosłem. Z czasem zaczęła być postrzegana jako bogini nauki, mądrości i literatury. Rzymianie zapożyczyli tę postać z wierzeń Etrusków, a z czasem nadali jej niektóre atrybuty greckiej Ateny.
Kupidyn
Mars miał być ojcem nie tylko mitycznych założycieli Wiecznego Miasta. Z jego związku z Wenus narodził się Kupidyn – rzymski bóg miłości, tożsamy z greckim Erosem. Rzymska sztuka przedstawia go dwojako: jako nagiego chłopca ze skrzydłami, zaopatrzonego w łuk i wypełniony strzałami kołczan, albo pod postacią młodego mężczyzny.
Neptun
Rzymski bóg mórz, chmur i deszczu był odpowiednikiem greckiego Posejdona. Nieodłącznym atrybutem Neptuna był trójząb. Warto wspomnieć, że to bóstwo było też postrzegane jako opiekun koni i patron wyścigów.
Eskulap
Rzymski bóg sztuki lekarskiej był odpowiednikiem greckiego Asklepiosa. Do rzymskiego panteonu trafił prawdopodobnie w 291 roku p.n.e., kiedy podczas zaraz wzniesiono świątynię ku jego czci (w Tybrze).
Merkury
Rzymski bóg handlu, zysku i kupiectwa, ale również złodziei i celników, został zapożyczony z kanonu etruskiego. Z czasem zaczęto przypisywać mu funkcję boskiego posłańca, zupełnie jak greckiemu Hermesowi.
