Trudno znaleźć w polskiej historii władcę, który miałby równie złą sławę. Stanisław August Poniatowski to ostatni król Polski, który na tron został wyniesiony dzięki poparciu carycy Katarzyny II. Przez całą swoją karierę polityczną był oskarżany o niemal całkowite uzależnienie od Rosji. To w końcu w czasie jego rządów doszło do I rozbioru Polski, co było początkiem końca istnienia naszego kraju na ponad 100 lat.
Dzieciństwo Stanisława Augusta Poniatowskiego
Stanisław August Poniatowski urodził się 17 stycznia 1732 roku w Wołczynie. Był synem Stanisława Poniatowskiego, kasztelana krakowskiego, polityka i pisarza politycznego oraz Konstancji z Czartoryskich. Miał 5 braci i dwie siostry. Jego prababcia Katarzyna Gordon była spokrewniona ze szkocką dynastią Stuartów i spowinowacona z największymi rodami Hiszpanii i Francji.
Dzieciństwo spędził w Gdańsku. Młodego Stanisława Augusta najpierw uczyła matka, a później prywatni nauczyciele. Jednym z nich był historyk Gotfryd Lengnich, który był osobistym wychowawcą młodych Poniatowskich. Po powrocie z Gdańska do Warszawy uczył się w kolegium teatynów.
W latach 1746–1747 Stanisław dwukrotnie wystąpił jako aktor na scenie teatyńskiej. W 1744 roku lekcji logiki i matematyki udzielał mu poseł rosyjski w Rzeczypospolitej Herman Karl von Keyserling, były profesor Uniwersytetu w Królewcu.
Stanisław doskonale opanował polszczyznę oraz język francuski, posiadał dobrą znajomość łaciny i niemieckiego, a także znał podstawy włoskiego i angielskiego. Uwielbiał czytać. W jego pamiętnikach odczytać można dużą skłonność do autorefleksji oraz melancholii.
Kariera polityczna Stanisława Augusta
W 1750 roku Stanisław August Poniatowski wyjechał na kurację do Berlina. To właśnie w Niemczech przyszły król Polski poznał Charlesa Hunbury Wiliamsa, angielskiego dyplomatę. Mężczyźni zaprzyjaźnili się, a Anglik zobaczył w młodym Polaku polityczny potencjał. Postanowił zostać jego mentorem i nauczycielem.
Stanisław został posłem z ziemi zakroczymskiej, a już w 1751 r. mianowano go pułkownikiem łanowym. W tym samym roku został również wybrany na komisarza z ziemi łomżyńskiej na Trybunał Skarbowy Koronny, który miał odbyć się w 1752 roku.
Na zaproszenie Charlesa Hunbury Wiliamsa w 1751 roku przebywał przez 6 tygodni w Dreźnie, gdzie Anglik objął placówkę dyplomatyczną. W latach 50. wraz ze swoim przyjacielem dużo podróżował po Europie. Był m.in. w Austrii, Holandii, Francji (gdzie za długi trafił do więzienia), a także w Anglii. Podczas pobytu w Wielkiej Brytanii Stanisław zakochał się w angielskiej kulturze politycznej i literackiej.
Relacje Stanisława Augusta z Katarzyną Wielką
Stanisław August mocno związał się Augustem Czartoryskim i zaczął popierać tzw. Familię Czartoryskich w jej sporze z dworem polskim. Poparcie Czartoryskich zapewniło mu urząd stolnika litewskiego. To również dzięki nim wyruszył do Petersburga jako prywatny sekretarz ambasadora Charlesa Hanbury Williamsa.
Portret Katarzyny Wielkiej, Alexander Roslin / fot. Kunsthistorisches Museum Wien/Wikimedia commons/Domena publiczna
To właśnie podczas tego wyjazdu w czerwcu poznał żonę następcy tronu carskiego Katarzynę, która już wkrótce w wyniku zamachu stanu miała zostać cesarzową Rosji. W grudniu tego samego roku Katarzyna i Stanisław wdali się w romans. Według historyków anhalcka księżniczka miała być pierwszą w życiu kobietą młodego Polaka.
Podczas tego pełnego namiętności czasu Katarzyna miała obiecać Poniatowskiemu swoje poparcie w podczas elekcji na tron Polski. Co ciekawe, niektórzy twierdzą, że owocem romansu rosyjskiej carycy i Stanisława miała być Anna Piotrowna…
Stanisław August Poniatowski zostaje królem Polski
Katarzyna II objęła rządy w Rosji w wyniku zamachu stanu od 9 lipca 1762 roku. Miała duże ambicje, aby przejąć kontrolę polityczną nad Polską. Postawiła wszystkie karty na Czartoryskich, lecz nie pozwoliła im na swojego kandydata po śmierci Augusta III. Wolała króla, który będzie jej oddany, a jednocześnie związany z Familią Czartoryskich.
W 1763 roku po śmierci króla Augusta III Polska znalazła się w kryzysie politycznym i gospodarczym. 11 kwietnia 1764 nastąpiło podpisanie porozumienia pomiędzy Rosją i Prusami odnośnie do przeprowadzenia w Rzeczypospolitej elekcji wspólnego kandydata. Wybór padł na stolnika litewskiego Stanisława Poniatowskiego, który – jako były kochanek Katarzyny II – miał gwarantować uległość wobec Rosji.
Sama caryca pisała wówczas: „Jest rzeczą nieodzowną, abyśmy wprowadzili na tron Polski Piasta dla nas dogodnego, użytecznego dla naszych rzeczywistych interesów, jednym słowem człowieka, który by wyłącznie nam zawdzięczał swoje wyniesienie. W osobie hrabiego Poniatowskiego, stolnika litewskiego, znajdujemy wszystkie warunki niezbędne dla dogodzenia nam i skutkiem tego postanowiliśmy wynieść go na tron Polski”.
Elekcja Stanisława Augusta autorstwa Bernarda Bellotta / fot. Wikimedia commons/Domena publiczna
Stanisław August Poniatowski został wybrany królem Polski 7 września 1764 r., przy nielicznym udziale szlachty i w obecności wojsk rosyjskich. Jego elekcję podpisało jedynie 5320 osób, co było liczbą bardzo niską. Koronacja nastąpiła 25 listopada 1764, w dniu imienin carycy Katarzyny… Koronacji dokonał arcybiskup gnieźnieński i prymas Polski Władysław Łubieński.
W czasie rządów Poniatowskiego Polska była państwem zdecentralizowanym. To magnaci mieli bardzo dużą władzę, a sejm musiał podejmować decyzje jednomyślnie. To w rezultacie prowadziło często do paraliżu działań państwa. Nowo wybrany król starał się wprowadzać zmiany mające na celu wzmocnienie Polski i modernizację kraju, m.in. poprzez reformy wojskowe czy gospodarcze. Jego rządy były jednak trudne i pełne konfliktów z magnaterią oraz opozycją. Nie trzeba dodawać, że stronnictwa te nie były mu przychylne…
Ostatni król Polski i I rozbiór kraju
Chociaż Stanisław August wiedział, że swoją władzę zawdzięcza Rosji, starał się być dobrym władcą i reformatorem. Wielokrotnie podejmował próby modernizacji armii, zwiększenia liczebności i uzbrojenia wojsk. Próbował również dokonać reformy sądownictwa, która miała na celu zwiększenie niezależności sądów i poprawę efektywności systemu sądowego. Król starał się również poprawić system edukacji naszego kraju.
Historycy doceniają go jako inicjatora i współautora reform ustrojowych przeprowadzonych przez Sejm Czteroletni. Poniatowski był również jednym z głównych autorów Konstytucji 3 Maja. Zasłynął również jako mecenas sztuki. Jego wsparcie dla artystów i kolekcjonerstwo miały ogromny wpływ na rozwój kultury w Polsce. Co ciekawe, jego prywatna kolekcja była jedną z największych w Europie.
Stanisław August był jednak wielce krytykowany za to, że nie zdołał zapobiec rozbiorom Rzeczypospolitej i – choć wcześniej wspierał Sejm Czteroletni i Konstytucję – przystąpił do konfederacji targowickiej.
Protest Tadeusza Reytana na Sejmie Rozbiorowym 1773–1775, obraz Jana Matejki / fot. Wikimedia commons/Domena publiczna
Był to spisek magnacki zawiązany w nocy z 18 na 19 maja 1792 w Targowicy, a w rzeczywistości 27 kwietnia 1792 w Petersburgu, na życzenie i pod patronatem cesarzowej Rosji Katarzyny II. „Targowica” skierowana była przeciwko reformom Sejmu Czteroletniego i Konstytucji 3 Maja. Do dziś uznanie się ją za symbol zdrady narodowej.
Panowanie Stanisława Augusta zakończyło się tragicznie dla Polski w wyniku I rozbioru dokonanego przez Rosję, Prusy i Austrię w 1772 roku. Co ciekawe, I rozbiór wcale nie był zwycięstwem Rosji. Oddanie części naszego kraju innym mocarstwom zmniejszyło obszar bezpośredniego oddziaływania carycy Katarzyny na zachód. Kolejne rozbiory miały miejsce w latach 1793 i 1795 i doprowadziły de facto do utraty niepodległości i wykreślenia naszego państwa z mapy Europy na 123 lata.
