Lista publikowana przez Ministerstwo Ochrony Środowiska obejmuje aż 728 gatunków roślin wymagających ochrony. Czy wiesz, że aż 415 gatunków roślin w Polsce podlega ochronie ścisłej? 301 gatunków objętych jest ochroną częściową, a 12 – ochroną częściową z możliwością pozyskiwania.
Takie działanie służy zapewnieniu przetrwania i zachowaniu właściwego stanu ochrony gatunków endemicznych (czyli występujących wyłącznie na danym obszarze), rzadkich i zagrożonych wyginięciem. Choć duże znaczenie ma także zachowanie różnorodności gatunkowej. W jaki sposób realizuje się te działania? Przede wszystkim poprzez tworzenie stref ochrony, obejmujących ostoje i stanowiska roślin wymienionych w stosownym akcie prawnym (w Rozporządzeniu ministra środowiska z dnia 9 października 2014 r.).
Ochrona ścisła, nazywana też całościową, oznacza bezwzględny zakaz niszczenia i zmniejszania populacji danego gatunku poprzez: niszczenie, zrywanie, uszkadzanie, zbiór, przetrzymywanie, przenoszenie, niszczenie stanowisk, sprzedaż i wywożenie za granicę. Ochrona częściowa ma zbliżony zakres, ale dopuszcza limitowany zbiór roślin na potrzeby ziołolecznictwa. Jakie są najciekawsze rośliny pod ochroną w Polsce? Oprócz wymienionych poniżej warto też zwrócić uwagę na drzewa chronione.
Babka górska
Babka górska / fot. Jerzy Opioła, Wikimedia Commons, CC-BY-SA-4.0
Babka górska, czyli Plantago atrata Hoppe, jest rośliną zieloną zaliczaną do rodziny babkowatych. Charakteryzuje się bezlistną, wyraźnie owłosioną łodygą, osiągającą wysokość od 5 do 15 cm. Ma różyczkowe liście bezogonkowe, które mogą przybierać różne kształty: od odwrotnie lancetowatego, po równowąski. Ich brzegi są owłosione. Kwiaty babki górskiej zbierają się w gęsty kłos, który przybiera kulisty lub jajowaty kształt. Zanim rozkwitną, pokrywają je gęste włoski. Ich szeroko obłonione przysadki mają kolor brunatny, podobnie jak korona, osiągająca długość ok 2 mm. Pręciki kwiatów są białe.
Jak wskazuje na to sama nazwa, babka górska rośnie w górach. Plantago atrata Hoppe porasta wyleżyska, murawy i żwirki piętra halnego. Roślina upodobała sobie podłoże wapienne, ale rośnie też na podłożu granitowym z domieszką wapieni. W Europie można spotkać ją w Apeninach, Karpatach, Alpach, Sudetach i Pirenejach. Występuje też w pasmach górskich Półwyspu Bałkańskiego. W Polsce rośnie wyłącznie w Tatrach, przede wszystkim – w Tatrach Zachodnich. Najliczniejsza populacja (ponad tysiąc osobników) występuje na Ciemniaku.
Od 2014 roku podlega ochronie ścisłej. Największym zagrożeniem dla tej rośliny jest nie tylko niewielka liczba osobników, ale także mała liczba stanowisk.
Babka nadmorska
Babka nadmorska / fot. Krzysztof Ziarnek, Kenraiz, Wikimedia Commons, CC-BY-SA-4.0
Kolejny przedstawiciel rodziny babkowatych na naszej liście. Babka nadmorska, czyli Plantago maritima L., osiąga wysokość od 15 do 40 cm. Jej równowąskie, szaro-zielone liście mają os 2 do 6 mm szerokości. Kwiat babki nadmorskiej ma postać gęstego, walcowatego kłosa o długości od 3 do 11 mm. Kwitnie od czerwca do października.
W przeciwieństwie do Plantago atrata Hoppe, babka nadmorska jest szeroko rozpowszechniona na całym świecie. Występuje niemal w całej Europie, na Syberii, w Ameryce Północnej i Południowej, Azji Środkowej i Zachodniej i Afryce Północnej. W Polsce można spotkać ją na Pomorzu, przede wszystkim w okolicach Gdańska i w Ciechocinku.
Jako gatunek narażony na wymarcie, babka nadmorska jest objęta w Polsce ścisłą ochroną gatunkową.
Wrzosiec bagienny
Wrzosiec bagienny / fot. Jonathan Billinger / Cross-leaved heath, Erica tetralix / Wikimedia Commons, CC-BY-SA-2.0
Wrzosiec bagienny, czyli Erica tetralix L., to przedstawiciel rodziny wrzosowatych i jednocześnie najbardziej nietypowy reprezentant rodzaju wrzosiec, bo jako jedyny gatunek wyśmienicie czuje się na lekko wilgotnych stanowiskach. Ma postać wyraźnie rozgałęziającej się krzewinki, której pokrój zależy przede wszystkim od warunków występujących w siedlisku. W miejscach mokrych przybiera formę płożącą, natomiast w nieco suchszych obszarach – tworzy zwarte krzaczki o półkulistym kształcie. Wrzosiec bagienny osiąga do 60 cm wysokości, jego liście są zimozielone i rosną w okółkach po cztery. Kwiaty rośliny zbierają się w szczytowym, baldachowatym kwiatostanie.
Roślina występuje w zachodniej i środkowej części Europy, głównie na obszarach znajdujących się pod wpływem klimatu oceanicznego. W Polsce rośnie na Pojezierzu Wschodniopomorskim, Zachodniopomorskim i Południowopomorskim oraz na Pobrzeżach Południowobałtyckich. Siedliska wrzośca bagiennego zanikają w miarę oddalania się od brzegu morskiego.
Największym zagrożeniem dla tego gatunku jest niszczenie siedlisk, wynikające z ich osuszania, eksploatowania torfu i postępującej urbanizacji. Z tego powodu roślina podlega ochronie ścisłej.
Groszek błotny
Groszek błotny / fot. Krzysztof Ziarnek, Kenraiz, Wikimedia Commons, CC-BY-SA-4.0
Groszek błotny – Lathyrus palustris L. – to przedstawiciel rodziny bobowatych. Charakteryzuje się szaro-zieloną, wąsko oskrzydloną łodygą, osiągającą do 100 cm wysokości. Porastają ją dwie lub trzy pary lancetowatych albo podługowatych listków, zakończonych wąsem. Kwiaty mają siny, dzwonkowaty kielich i osiągają długość do 2 cm. Ich korona ma purpurowo-niebieski kolor.
Groszek błotny występuje niemal w całej Europie i w znacznej części Azji. Rośnie też w Ameryce Północnej (w rozproszeniu). W Polsce można spotkać go w dolinach dużych rzek, przede wszystkim:
Pojedyncze stanowiska tej rośliny występują też na Pogórzu Cieszyńskim i Jasielskim.
Lathyrus palustris L. jest objęty ochroną częściową. Największe zagrożenie dla tej rośliny to melioracja łąk i zalesianie nieużytków.
Wilżyna ciernista
Wilżyna ciernista / fot. SABENCIA Guillermo César Ruiz, Wikimedia Commons, CC-BY-SA-4.0
Wilżyna ciernista, czyli Ononis spinosa L., to półkrzew z rodziny bobowatych, który wydziela słaby, za to nieprzyjemny zapach. Osiąga wysokość do 60 cm. Jego łodyga jest zdrewniała i rozgałęziona. Pokrywają ją drobne, owalne liście jedno- i trójlistkowe. Ciemnoróżowe kwiaty osiągają do 2 cm długości.
Roślina występuje powszechnie w Europie i Azji (w strefie umiarkowanej). W Polsce jest natomiast rzadkim widokiem. Jako gatunek światłolubny, porasta nasłonecznione przydroża, zbocza dolin i wąwozów, brzegi lasów, skarpy i suche łąki.
Wilżyna ciernista została objęta ochroną częściową już w 1983 roku, a obowiązujący akt prawny utrzymuje tę decyzję w mocy.
Zdrojek błyszczący
Zdrojek błyszczący / fot. Abalg, Wikimedia Commons, CC-BY-SA-4.0
Zdrojek błyszczący, czyli Montia fontana L., jest zaliczany do rodziny zdrojkowatych (dawniej był kategoryzowany w rodzinie portulakowatych). Charakteryzuje się rozgałęzioną łodygą z płożącymi lub podnoszącymi się pędami (do 30 cm długości), lancetowatymi lub łopatkowatymi liśćmi (wyraźnie zwężonymi u nasady) i białymi kwiatami, zebranymi na wierzchołku rośliny.
Ten gatunek występuje niemal we wszystkich strefach klimatycznych. W Polsce jest natomiast wyjątkowo rzadki – zdrojka błyszczącego można spotkać wyłącznie w Sudetach, gdzie rośnie na ok. 30 stanowiskach.
Roślina podlega ścisłej ochronie gatunkowej (od 2004 roku).
Grzybienie białe
Grzybień biały / fot. DerHexer, Wikimedia Commons, CC-BY-SA-3.0
Grzybienie białe – Nymphaea alba L. – to inaczej nenufary lub lilie wodne. To roślina wodna z rodziny grzybieniowatych, która charakteryzuje się grubymi kłączami. Liście są zaopatrzone w liczne komory powietrzne (w blaszce i ogonku), dzięki czemu mogą swobodnie unosić się na wodzie, podobnie jak białe kwiaty, które osiągają ok. 12 cm średnicy.
Roślina występuje naturalnie niemal w całej Europie, na Bliskim Wschodzie, wyspach Morza Śródziemnego oraz w obszarze północnego wybrzeża Afryki. W Polsce rośnie przede wszystkim na obszarach nizinnych, rzadziej w górach (pojedyncze stanowiska mieszczą się w Sudetach, Karpatach i na Pogórzu Karpackim).
Największym zagrożeniem dla tej rośliny jest degradacja siedlisk, będąca następstwem silnego zanieczyszczenia wody, odwadniania mokradeł i hydrotechnicznego przekształcania zbiorników wodnych. Od 2004 roku podlega ochronie częściowej.
Pierwiosnek maleńki
Pierwiosnek maleńki / fot. Opioła Jerzy, Wikimedia Commons, CC-BY-SA-3.0
Pierwiosnek maleńki – Primula minima L. – reprezentuje rodzinę pierwiosnkowatych. Ma krótki głąbik (o długości ok. 1 cm), klinowate, zimozielone liście odziomkowe i pojedyncze kwiaty w intensywnie purpurowym kolorze.
Roślina występuje w europejskich górach, przede wszystkim w Karpatach i Apeninach. W Polsce rośnie w Tatrach i Karkonoszach.
Wszystkie stanowiska pierwiosnka maleńkiego są zlokalizowane w granicach parków narodowych (Tatrzańskiego i Karkonoskiego). Od 2004 roku podlega ścisłej ochronie gatunkowej. Najbardziej narażone na zniszczenie są okazy rosnące tuż przy szlakach turystycznych, którym grozi wydeptanie.
Dziewanna fioletowa
Dziewanna fioletowa / fot. Nicolas Weghaupt, Wikimedia Commons, CC0
Naszą listę zamyka wyjątkowo piękna i rzadka roślina z rodziny trędownikowatych – dziewanna fioletowa, czyli Verbascum phoeniceum L. Pojedyncza, wzniesiona łodyga osiąga wysokość do 100 cm. Dolne liście tworzą rozetę liściową. Łodygowe rosną skrętolegle. Na głównej osi kwiatostanu rosną pojedyncze fioletowe kwiaty.
Dziewanna fioletowa ma status gatunku rodzimego. Warto jednak podkreślić, że w niektórych opracowaniach jest klasyfikowana jako neofit, czyli gatunek obcego pochodzenia. Można spotkać ją w Europie Środkowej i Południowej. Występuje też na znacznym obszarze Azji. W Polsce rośnie wyłącznie na terenach nizinnych (z wyjątkiem północnej części kraju). Największe skupiska są zlokalizowane we wschodniej i w południowej części niżu.
Od 2014 roku dziewanna fioletowa znajduje się na liście roślin objętych ochroną częściową.
