Zwierzchność i poddaństwo – te dwa słowa w dużej mierze odzwierciedlają stosunki panujące w Europie wieków średnich. Filozofowie w średniowieczu pozostawali pod zwierzchnością duchowieństwa, więc ich tezy, chcąc nie chcąc, musiały odnosić się do teologii. Kobiety w średniowieczu w dużej mierze musiały podporządkowywać się patriarchalnym regułom. W ogóle społeczeństwa panowały natomiast stosunki feudalne ze ściśle określoną drabiną zależności.
Czym jest feudalizm w średniowieczu?
Mówiąc o feudalizmie, na myśli trzeba mieć ustrój społeczno-gospodarczo polityczny, panujący w średniowiecznej Europie. Istotą tego systemu było rozdrobnienie władzy, która funkcjonowała w oparciu o stosunki lenne między seniorami a wasalami.
Należy podkreślić, że samo słowo „feudalizm” bywa różnie interpretowane, co wynika z faktu, że w różnych krajach Europy Zachodniej ustrój ten przyjmował nieco odmienne formy. Z kolei zasadność stosowania tego terminu w odniesieniu do stosunków panujących wówczas w Europie Środkowo-Wschodniej do dziś jest tematem dyskusji ekspertów.
Termin „feudalizm” pochodzi od łacińskiego feudum, oznaczającego „lenno”. To właśnie lenno było podstawą średniowiecznych stosunków społeczno-gospodarczych. Jedna osoba obdarowywała drugą dobrami ziemskimi, a ta w zamian zobowiązywała się do pewnych posług i świadczeń. Trzeba wiedzieć, że o ile ten system zależności jest najbardziej charakterystyczny dla epoki średniowiecza, to jego podstawy ukształtowały się już w starożytności.
Geneza średniowiecznego feudalizmu
Podstawy europejskiego feudalizmu mają swoje korzenie w starożytnym Rzymie. Po upadku niewolnictwa, gospodarka rolna cesarstwa oparła się o nową formę zależności ludności rolniczej. Mowa o kolonacie. Istotą stosunków, które wykształciły się w I wieku naszej ery, była dzierżawa dóbr ziemskich. Kolonowie, czyli chłopi, dzierżawili działki od wielkich właścicieli ziemskich, a w zamian za ich użytkowanie oddawali czynsz, w formie pieniężnej lub daniny z płodów rolnych. W późniejszym czasie kolonat ustanowiono instytucją dziedziczną, co w jeszcze większym stopniu uzależniło chłopów od ich panów.
Kolonat nie upadł wraz z cesarstwem rzymskim, a funkcjonował nadal jako instytucja w nowych państwach barbarzyńskich. Utrzymanie zależności chłopów od właścicieli dóbr ziemskich umożliwiło dalszą ewolucję tego systemu, właściwie na całym obszarze Europy Zachodniej. Jego właściwa forma zaczęła kształtować się w państwie Karolingów, a po rozpadzie potężnego imperium, w czasach politycznego chaosu i zaniku poczucia bezpieczeństwa w społeczeństwie, nastąpił rozkwit feudalizmu. Żeby móc przetrwać w niestabilnych i niepewnych czasach, najsłabsi i najbiedniejsi musieli szukać protekcji u potężniejszych od siebie. Tak ukształtowała się drabina feudalna.
Jak wyglądał system feudalny?
Podstawą systemu feudalnego był stosunek lenny między seniorami a wasalami, nawiązywany na podstawie umowy lennej, określający obowiązki i prawa obu stron. Na szczycie drabiny feudalnej stał król, jako najwyższy senior, czyli suzeren. Lennicy królewscy byli seniorami. Na tym szczeblu znajdowali się zarówno wysocy duchowni (biskupi i opaci królewskich klasztorów), jak i osoby świeckie (książęta, hrabiowie i margrabiowie). Seniorom podlegali wasale: opaci, wicehrabiowie, kasztelanowie i rycerstwo. Podlegały im osoby reprezentujące najniższy szczebel drabiny feudalnej – chłopi, zarówno wolni, jak i pańszczyźniani.
Poszczególne stany w systemie feudalnym pozostawały w ścisłej zależności. Suzeren nadawał seniorom tytuły, urzędy, dobra ziemskie i immunitety. W zamian ci przysięgali władcy wierność, radę, pomoc i służbę wojskową. Wasale otrzymywali od swoich seniorów nadania ziemskie, urzędy i funkcje, a w zamian składali przysięgę wierności. Chłopi, w zamian za prawo do użytkowania ziemi, byli natomiast zobowiązywani do uiszczania danin i różnych świadczeń okolicznościowych, a także do odpracowywania pańszczyzny.
Kim byli wasale?
We wczesnej fazie średniowiecza, wasale byli osobami wolnymi, które dobrowolnie oddawały się pod opiekę seniora w ramach aktu komendacji. Za otrzymane lenno, wasal zobowiązywał się wiernie służyć seniorowi, nie tylko radą, ale także pomocą zbrojną. Gdy ziemie seniora były zagrożone wojną, wasal miał obowiązek zebrać swoje oddziały i stanąć do walki. Identycznie wyglądało to, gdy senior występował w roli agresora wobec innego kraju.
Wasal sam mógł mieć wasala, dla którego był seniorem, ale musiał przestrzegać zasady „wasal mojego wasala nie jest moim wasalem”. To wszystko tworzyło niezwykle skomplikowaną strukturę.
Z założenia, zależność między seniorem a wasalem miała charakter dożywotni. W praktyce istniała jednak możliwość wcześniejszego zerwania stosunku lennego, np. gdy jedna ze stron nie wywiązywała się ze swoich zobowiązań.
Na czym polegał hołd lenny
Z czasem proces zawierania umowy lennej uległ rytualizacji. Przyjął wówczas formę hołdu lennego. W trakcie ceremonii, przyszły wasal składał homagium, czyli hołd symbolizujący oddanie się pod zwierzchność władzy. Klękał przed swoim seniorem i uroczyście przysięgał mu wierność. W ramach przysięgi, wasal zobowiązywał się do służenia radą i pomocą zbrojną. Po tym akcie następowała inwestytura, czyli przekazanie lenna.
Pańszczyzna i dziedziczność
W ustroju feudalnym występowało zjawisko gospodarki dominalnej, czyli pańszczyzny. Pod tym pojęciem kryje się system organizacyjny w obszarze gospodarki rolnej. Jego istotą był spoczywający na chłopach obowiązek uprawy całości gruntów w obrębie danej seniorii.
Ziemia była dzielona na trzy części: pańską, stanowiącą własność wolnych chłopów oraz będącą własnością seniora, ale oddaną do użytku chłopom. Chłopi byli zobowiązani do uprawy ziemi swojej i dzierżawionej, ale także należącej do seniora, w ustalonym przez niego wymiarze. Pan mógł dowolnie ustalać liczbę dni, jaką chłopi mieli przepracować w jego folwarku.
Należy podkreślić, że zwierzchność seniora nad chłopami nie dotyczyła wyłącznie pracy na roli, ale niemal każdego aspektu życia. Poddani nie mogli opuszczać wsi, nie mieli też dostępu do edukacji. Na dodatek poddaństwo było stanem dziedzicznym, czyli dzieci chłopa też stawały się chłopami pańszczyźnianymi. W Polsce system pańszczyźniany utrzymywał się bardzo długo. W innych krajach zastąpił go system czynszowy, w którym chłop wnosił określone opłaty (w pieniądzu lub w naturze) na rzecz seniora.
Upadek feudalizmu
W różnych krajach feudalizm upadał w różnym czasie. Jako że we Francji występował modelowy ustrój feudalny, za początek końca tego systemu należy uznać rewolucję francuską. W sierpniu 1789 roku konstytuanta zniosła na drodze dekretu powinności feudalne, likwidując poddaństwo chłopów. Na niektórych terenach wciąż jeszcze występowały ślady feudalizmu, które ostatecznie usunięto w 1793 roku.
