Mówiąc o starożytnych Skandynawach, większość osób ma przed oczyma obrazy łupieżczych wypraw wikingów. Nie można jednak zapomnieć, że był to lud nie tylko wojowniczy i ekspansywny, a przez to – budzący strach i grozę, ale także na swój sposób fascynujący. Religia i wierzenia wikingów wyrażały niezwykłą wizję świata materialnego i duchowego, a panteon nordyckich bogów przedstawiał postaci, które w odróżnieniu od wielu innych starożytnych bóstw, pod wieloma względami były zaskakująco podobne do ludzi.
Charakterystyka mitologii nordyckiej
Mitologia nordycka wywodzi się z prostej linii z germańskich systemów wierzeń. Podobnie jak mitologia grecka, była swoistym połączeniem historii, tradycji i religii, pozwalającym Normanom znaleźć odpowiedzi na wszystkie kluczowe pytania egzystencjalne.
Mityczne opowieści Skandynawów wyrażały politeizm, czyli wiarę w wielu bogów. Tak jak w przypadku systemów wierzeń wielu innych ludów indoeuropejskich, w mitologii skandynawskiej występował trójpodział panteonu bóstw na bogów prawa i kapłaństwa, solarno-wojennych i chtoniczno-wegetacyjnych.
Nordyccy bogowie Odyn, Thor i Frejr na gobelinie ze Skog / fot. Bokförlaget Forum, Wikimedia Commons, public domain
Głównym założeniem mitologii Skandynawów była wiara w przeznaczenie. Ludzie wierzyli, że księga ich życia jest z góry zapisana i nie mogą tego zmienić. Należy jednak podkreślić, że o ile swój los pojmowali jako nieuchronny, to nie rozpatrywali oni przeznaczenia w kontekście czasu. Pod tym pojęciem rozumieli raczej siłę sprawczą. Wierzyli, że przeszłość wyznacza tory przyszłości, którą interpretowali jako możliwą do poznania, ale niemożliwą do zmienienia.
9 światów mitologii nordyckiej
W nordyckich wierzeniach istniało 9 światów, a każdy z nich był zawieszony na wspólnej osi – Yggdrasilu. Święte drzewo było elementem łączącym wszystko we wspólnym ładzie. Nieustannie ogryzały je węże i jelenie, ale mogło żyć dzięki Nornom – trzem wieszczkom z plemienia olbrzymów, które podlewały je wodą czerpaną ze studni Urdand brunnen.
Światy, o których mowa, to:
- Asgard (siedziba rodu Asów),
- Vanaheim (siedziba rodu Wanów),
- Álfheim (siedziba elfów),
- Muspelheim (siedziba ognistych olbrzymów),
- Svartalfheim (siedziba krasnoludów),
- Helheim (znajdująca się pod rządami bogini Hel kraina lodu i umarłych),
- Niflheim (kraina mgły i zimna),
- Jötunnheim (siedziba lodowych olbrzymów),
- Midgard (kraina środka, świat ludzi).
Muspelheim, Niflheim i Jötunnheim razem składały się na Utgard, czyli świat zewnętrzny. Świat ludzi miał powstać na styku dwóch przeciwstawnych krain: Muspelheim i Niflheim.
Bogowie mitologii nordyckiej
Skandynawowie dzielili swój panteon na dwa boskie rody: Asów i Wanów. Ci pierwsi (nazywani także Azami) charakteryzowali się wojowniczym usposobieniem i byli silnie związani z kultem siły, wojny i magii. Wanowie byli równie potężni, ale ich linia podlegała Asom. Rodowód Wanów nie jest znany. Wiadomo tylko, że byli znacznie starsi od Asów. Cechowało ich spokojne usposobienie, byli mocno związani z naturą.
Jak wskazuje Edda, pomiędzy boskimi rodami miało dojść do konfrontacji. Z potyczki zwycięsko mieli wyjść Wanowie. Później mieli dobrowolnie uznać zwierzchnictwo Asów. W tym miejscu dochodzimy do nordyckiego postrzegania bogów. Skandynawowie nie widzieli w swoich bóstwach wszechwładnych istot. W nordyckich mitach wyraźnie podkreślane są ich słabości. Opowieści wikingów kreują obraz bogów, którzy nie tylko wyglądem, ale także usposobieniem przypominają ludzi.
Podobnie swoich bogów przedstawiali antyczni Grecy. Należy jednak podkreślić, że o ile mitologia rzymska i grecka wskazują na ich nieśmiertelność, to nordyccy bogowie byli istotami śmiertelnymi i mogli umierać jak zwykli ludzie. Wieczną młodość mogły im zapewnić jedynie złote jabłka Idunn.
Warto wspomnieć, że poza bogami, w mitologii nordyckiej pojawiają się też inne istoty potężniejsze od ludzi. W tym miejscu należy wskazać choćby na olbrzymów: Jotunów (pochodzących z czasów przed nadejściem bogów), olbrzymów górskich i ognistych.
Wróćmy do bogów. Mitologie indoeuropejskie wyróżniają kanon najważniejszych, pobocznych i pomocniczych bóstw. W pierwszej grupie zawsze wskazywany jest bóg naczelny, mający największą władzę i siłę, któremu należy się szczególna cześć. Nie inaczej postrzegali boski świat Skandynawowie.
Odyn
Odyn (patron poezji i wieszczenia, bóg wojny i wojowników) jest wymieniany w nordyckich mitach jako Wszechojciec – groźny i srogi, ale sprawiedliwy władca. Zasiada na tronie na górze Hlidskjalf. Na jego usługach pozostają kruki i wilki, zbierające dla niego wieści we wszystkich światach. Poza wspomnianymi zwierzętami, jego atrybutem jest włócznia.
Wszechojciec jest przedstawiany jako najmądrzejszy ze wszystkich Asów. By posiąść mądrość, na dziewięć dni powiesił się na drzewie Yggdrasil. Dzięki temu nauczył się dwudziestu czterech run i osiemnastu pieśni. Oprócz tego, poświęcił jedno oko, dając je Mimirowi. W zamian za ofiarę, tajemniczy mędrzec pozwolił mu napić się ze studni wiedzy.
Thor
Thor (bóg burzy, piorunów, sił witalnych i rolnictwa) to syn Odyna i Jörð. Jest uznawany za bardziej przychylnego ludziom niż jego ojciec. Jego atrybuty to młot Mjølner, magiczny pas podwajający jego siłę, ruda broda, żelazne rękawice i dąb. Nie był tak sprytny i przebiegły jak Odyn, przez co często wpadał w pułapki. Z każdej potyczki wychodził jednak zwycięsko.
Loki
Ważną postacią w nordyckim panteonie jest też Loki – brat krwi Odyna. To bóg ognia i przestępstw, który należy do najbardziej niejednoznacznych postaci w mitologii Skandynawów. Z jednej strony, swój spryt, urodę, zdolność uwodzenia mową i inteligencję wykorzystuje do tworzenia konfliktów i często wpędza innych bogów w niemałe tarapaty. Z drugiej, pomaga im na wiele sposobów. To właśnie dzięki intrydze uknutej przez Lokiego Thor zdobył swój najważniejszy atrybut – Mjølner. To Loki przekonał karły z Svartalfheimu, by stworzyły piękne włosy dla Sif, żony Thora, choć nie można nie wspomnieć, że wcześniej sam skradł jej własne.
Najważniejsze mity nordyckie
Wymieniając najważniejsze mity nordyckie, należy wskazać na opowieści o stworzeniu świata i człowieka. Tę tematykę poruszył Snorri Sturluson w Eddzie Starszej.
Kamień runiczny ze Szwecji / fot. Shutterstock
Mit o stworzeniu świata
Na początku między światami Muspelheim (na południu) a Nilfheim (na północy) istniała pustka nazywana Ginnungagap. Gdy oba światy zbliżyły się do siebie, Ginnungagap pokrył się lodem. Ognisty miecz Sturta z Muspelheim roztopił pokrywę. Tak powstało morze ogrzewane przez ogień południa i chłodzone przez napływające z północy zimno.
Z wody wyłoniły się pierwsze istoty: praolbrzym Ymir i opiekująca się nim krowa Audhumbla. Z potu Ymira powstało pokolenie lodowych olbrzymów. Tymczasem Audhumbla lizała fragment pokrywy, której Sturt nie zdołał roztopić. Wyłoniło się z niej ciało Buriego. Ten poślubił lodową olbrzymkę Bestlę, a ich związek zaowocował wydaniem na świat trzech synów: Odyna, Wiliege i We.
Żeby zatrzymać ciągłe rozrastanie się praojca olbrzymów, bracia postanowili go zgładzić. Jego krew wywołała wielką powódź, w której utonęli niemal wszystkie lodowe olbrzymy. Ci, którzy zdołali przetrwać, stworzyli własne królestwo, Utgard, i zapoczątkowali nowe pokolenie.
Trzej bracia cisnęli zwłokami zgładzonego Ymira w Ginnungagap. Tak powstał Midgard, świat ludzi. Nad nim stworzyli własny świat – Asgard, zlokalizowany na wschód od Wanaheim. W Alfheim mieszkały jasne elfy, podległe Wanom. Podziemny świat, Svartalheim, zasiedliły karły. Z czasem powstał dziewiąty świat – Helheim. Wszystkie połączyło drzewo życia, będące osią wszechświata.
Mit o stworzeniu człowieka
Według nordyckich wierzeń, bogowie stworzyli człowieka zanim powstał Asgard. Gdy Odyn, Wili i We przechadzali się po Midgardzie, dostrzegli leżące na ziemi kłody jesionu i wiązu. Postanowili tchnąć w nie życie i stworzyć nowe istoty. Odyn dał im duszę i życie, od Wiliego otrzymały rozum i zmysł dotyku, a od We – wygląd, imię i pozostałe zmysły. Tak powstały dwa byty: mężczyzna (Aska) i kobieta (Embla).
Ciekawostki o mitologii nordyckiej
Powyżej wymieniliśmy najważniejsze informacje o mitologii skandynawskiej. Na zakończenie mamy dla was kilka ciekawostek związanych z wierzeniami dawnych Skandynawów.
- Mitologia nordycka należy do najlepiej zachowanych, a co za tym idzie – także najlepiej poznanych odłamów mitologii germańskiej. Większość badaczy uważa jednak, że do naszych czasów zachowały się jedynie znacznie zmodyfikowane wersje opowieści o bogach i bohaterach. Wynika to z faktu, że przez bardzo długi czas były one przekazywane wyłącznie w formie ustnej.
- Współcześnie, mitologia nordycka jest mocno osadzona w popkulturze. Dawne wierzenia Skandynawów stały się inspiracją do stworzenia obszernej serii komiksów wydawnictwa Marvel Comics, a także bazujących na nich produkcji kinowych i telewizyjnych.
- Istnieje teza, według której to nie Odyn, a Thor był naczelnym bóstwem w nordyckim panteonie. Zwolennicy tej wersji wskazują, że panował ogólnogermański kult boga burz, deszczy i piorunów. Podkreślają też jego „gromowładność” – cechę, która jest charakterystyczna dla większości naczelnych bogów w wierzeniach indoeuropejskich.
- Niektórzy badacze uważają, że wielu nordyckich bogów miało pierwowzór w prawdziwym świecie.
