Gdy 12 października 1492 roku Krzysztof Kolumb dobił do brzegu wyspy Guanahani, nie spodziewał się, że odkrył zupełnie nowy świat. Nie wiedział też, że w głębi kontynentu żyje rozwinięta społeczność, której wierzenia i obyczajowość nie mają nic wspólnego z kulturą europejską.

Tereny Mezoameryki były zamieszkane przez liczne plemiona, które tworzyły unikatowe kręgi kulturowe. Każda z prekolumbijskich kultur ma swoje miejsce w historii, ale należy podkreślić, że największy wpływ na kształt ówczesnej Ameryki Środkowej i Południowej wywarły trzy cywilizacje: Majowie, Aztekowie i Inkowie. 

Historia cywilizacji prekolumbijskich

Historia Mezoameryki i cywilizacji zamieszkujących ten obszar dzieli się na pięć okresów:

  • paleoindiański
  • archaiczny,
  • preklasyczny,
  • klasyczny,
  • postklasyczny.

Okres paleoindiański

Okres paleoindiański rozpoczął się, gdy na tereny Mezoameryki przybyli pierwsi ludzie, a dobiegł końca 8000 lat p.n.e. Najwcześniejsza faza tej epoki nie pozostawiła po sobie właściwie żadnych świadectw archeologicznych. To sprawia, że naukowcy nie są w stanie określić, kiedy człowiek postawił stopę w Ameryce i którędy tam dotarł.

Większość badaczy jest zdania, że ludzie przybyli do Ameryki Północnej przez most lądowy Beringa, mniej więcej 13 000 lat temu. Dalej mieli przemieszczać się wzdłuż wybrzeża Pacyfiku lub doliną rzeki Yukon. Wędrowcy rozdzielili się na obszarze, który dziś zajmuje prowincja Alberta. Zanim pierwsi Paleoindianie dotarli do okolic Zatoki Meksykańskiej, minęło 350–500 lat.

Okres archaiczny

Okres archaiczny, nazywany formatywnym, rozpoczął się 9000 lat p.n.e. i zakończył się 2000 lat p.n.e. To czas, w którym na terenie Mezoameryki rozpoczęło się osadnictwo. Paleoindianie zaczęli stopniowo porzucać koczowniczy tryb życia. Zakładali osiadłe społeczności, trudniące się rolnictwem. Konsekwencją tego był gwałtowny przyrost populacji. 

Okres preklasyczny

Okres preklasyczny należy dzielić na wczesny (lata 1500–1000 p.n.e.), środkowy (lata 1000–600 p.n.e.) i późny (lata 600–150 p.n.e.). We wczesnej fazie tej epoki powstały pierwsze zorganizowane osady, zajmujące cały obszar Ameryki Środkowej. To właśnie wtedy zaczęły kształtować się wierzenia religijne tamtejszych ludów, nastąpił rozwój wytwórczości dóbr materialnych, a poszczególne osady zaczęły ze sobą handlować.

W fazie środkowej społeczeństwa Mezoameryki zaczęły dzielić się na warstwy. Powstał spójny system polityczny i wyodrębniły się struktury władzy. Znacząco wzrosła rola kapłanów. Zorganizowane osady zaczęły przeradzać się w miasta, w których wznoszono pierwsze kamienne świątynie. 

W późnej fazie okresu preklasycznego zaczęły formować się coraz potężniejsze kultury, które później zdołały podporządkować sobie niemal całą Mezoamerykę. Dalej rozwijały się organizmy państwowe, wznoszono coraz większe budowle. U schyłku okresu preklasycznego rozpoczęły się wojny między poszczególnymi społecznościami. Należy także wspomnieć, że w tym czasie wykształciła się kultura Teotihuacán.

Okres klasyczny

Okres klasyczny jest dzielony na dwie fazy – wczesną, trwającą od II do VII wieku, i późną, która rozpoczęła się w VII i zakończyła w X stuleciu. Na fazę wczesną przypada czas największej świetności Teotihuacán. Miasto zyskało rangę największego ośrodka kultu religijnego w całej Mezoameryce. Pod koniec tej fazy znaczny obszar Mezoameryki nawiedziła wielka susza, która stała się zalążkiem buntu miast poddanych wobec dominujących ośrodków. Konsekwencją tego zburzenie wielu wspaniałych osad.

W późnym okresie klasycznym upadło jeszcze więcej miast. Na ten czas datowany jest też upadek politycznego i religijnego centrum prekolumbijskiego świata. Teotihuacán zostało strawione przez pożar, najprawdopodobniej wywołany umyślnie (następstwo wewnętrznych sporów). Kolejna wielka susza wywołała szereg krwawych wojen i doprowadziła do zniszczenia środowiska (najbardziej ucierpiał półwysep Jukatan). 

Okres postklasyczny

Okres postklasyczny dzieli się na fazę wczesną (od przełomu X i XI wieku, do 1200 roku) i późną (do 1525 roku). To czas rozwoju kolejnych potężnych cywilizacji i prawdopodobnie najbardziej krwawych wojen i podbojów w prekolumbijskiej historii Ameryki. 

Konkwista i upadek cywilizacji prekolumbijskich

Zmierzch prekolumbijskich cywilizacji nastąpił wraz z początkiem hiszpańskich i portugalskich wypraw zbrojnych. W 1519 r. stojący na czele 500-osobowej armii Hernán Cortés rozpoczął podbój jednej z największych potęg Mezoameryki – azteckiego imperium. Mimo miażdżącej przewagi (na jednego żołnierza przypadało 10 tys. Indian), rdzenni mieszkańcy nie byli w stanie przeciwstawić się sile przybyszów.

Nie chodziło wyłącznie o ich przewagę technologiczną. Początkowo Aztekowie witali ich jako wysłanników bogów i nie podejmowali walki. Kolejna rzecz, azteckie imperium w dużej mierze składało się z terenów podbitych, których mieszkańcy nie chcieli walczyć za władcę. Zamiast przeciwstawić się najeźdźcom, wielu Indian przeszło na stronę konkwistadorów.

Jakie wyróżniamy cywilizacje prekolumbijskie?

Na przestrzeni dziejów w Mezoameryce wykształciło się wiele wspaniałych kultur. Najwcześniejsze zorganizowane społeczności zaczęły formować się już we wczesnym okresie preklasycznym. Wczesne kultury – La Blanca, Ujuxte i Monte Alto – nie zdołały jednak wywrzeć istotnego wpływu na dalszy rozwój tego obszaru.

Pierwszą wysoko rozwiniętą cywilizację Mezoameryki stworzyli Olmekowie. Nazwa ta dotyczy plemion, które w środkowym okresie preklasycznym osiadły na ziemiach od Zatoki Meksykańskiej aż po górzyste tereny w głębi kontynentu.

Po upadku Olmeków, ich miejsce zajmowały kolejne cywilizacje. Wymieniając te, które w historii Mezoameryki zapisały się dużymi literami, należy wskazać na: Zapoteków, Totonaków i Misteków.

Nie ulega jednak wątpliwości, że na kształt prekolumbijskiego świata w największym stopniu wpłynęły trzy kręgi kulturowe: Majowie, Aztekowie i Inkowie.

Majowie

Cywilizacja Majów zaczęła formować się w późnym okresie preklasycznym, ale o faktycznym rozwoju kultury majańskiej należy mówić w kontekście wczesnej fazy okresu klasycznego. Majowie zajmowali obszar półwyspu Jukatan, dzisiejszego Hondurasu, Gwatemali i Salwadoru.

Mimo że często można spotkać się z pojęciem państwa Majów, to należy podkreślić, że przedstawiciele tej kultury nigdy nie stworzyli ujednoliconego aparatu państwowego o scentralizowanej strukturze. Ich imperium składało się z luźno połączonych miast.

Aztekowie

Cywilizacja Azteków pojawiła się na terenie dzisiejszego Meksyku już na początku XIII wieku, ale jej szczytowy okres przypada na XV wiek. Zasięg azteckiego terytorium  obejmował całą środkową część kraju. 

Podobnie jak Majowie, Aztekowie nie stworzyli scentralizowanego państwa. Wielkie imperium miało charakter związku plemiennego. Poszczególnym plemionom przewodzili odrębni zwierzchnicy, którzy byli zatwierdzani przez stolicę w Tenochtitlan. 

Inkowie

Cywilizacja Inków rozwijała się w XV i XVI stuleciu. Ich imperium obejmowało tereny dzisiejszego Peru, Ekwadoru i północnej części Chile. 

Inkowie byli jedyną cywilizacją z trzech wielkich ludów prekolumbijskich, która zdołała stworzyć scentralizowane państwo.

Sztuka prekolumbijska

Początki rozwoju sztuki prekolumbijskiej są datowane na II tysiąclecie p.n.e. Największy rozkwit tej dziedziny nastąpił w I tysiącleciu p.n.e.

Poszczególne cywilizacje prekolumbijskie rozwijały się na odległych od siebie obszarach, ale w ich sztuce można dostrzec wiele wspólnych elementów. Najlepszym tego przykładem jest charakterystyczny styl architektoniczny, w którym wznoszono schodkowe piramidy. Na większości obszarów pojawiały się też monumentalne rzeźby z kamienia, tworzone ku czci bóstw. Wnętrza obiektów kultu religijnego były zdobione malowidłami naściennymi i mozaikami. W niektórych miejscach w świątyniach ustawiano złote posągi.

Mówiąc o prekolumbijskiej sztuce, nie można nie wspomnieć ceramice i tkactwie. Pierwsza z wymienionych dziedzin najwcześniej rozwinęła się w środkowej części Mezoameryki.

Rytuały w czasach prekolumbijskich

Krwawa obrzędowość była elementem większości kultur w czasach prekolumbijskich. Ofiary ze zwierząt i ludzi składano przy wielu okazjach, m.in. w trakcie ceremonii religijnych i w momencie święcenia nowych obiektów kultu religijnego. Krwią próbowano też zażegnać klęski nieurodzaju.

Na ołtarz ofiarny najczęściej trafiali jeńcy wojenni (choć należy podkreślić, że nie było to regułą). O tym, jak brutalna była to praktyka, najlepiej świadczą obyczaje Azteków. Czterech kapłanów przytrzymywało ofiarę, a piąty otwierał jej klatkę piersiową i wyjmował serce, które następnie składał w ofierze bóstwu. Ciało było zrzucane po schodach piramidy. 

Naukowcy są przekonani, że w samym środkowym Meksyku rocznie składano w ofierze ok. 20 tys. osób!

Dokonania cywilizacji prekolumbijskich

Kultury prekolumbijskie powszechnie kojarzą się z krwawymi rytuałami, nie należy jednak zapominać, że przez cały czas mówimy tu o wysoko rozwiniętych cywilizacjach, które pozostawiły po sobie bogatą spuściznę.

Monumentalne kompleksy świątynne, tarasy i okazałe place należą do najcenniejszych materialnych pozostałości po cywilizacjach prekolumbijskich. Trzeba jednak podkreślić, że przedstawiciele dawnych kultur Mezoameryki byli nie tylko architektami i budowniczymi, ale także:

  • astronomami (potrafili m.in. określić czas wystąpienia zaćmienia Słońca i obliczyć długość roku słonecznego),
  • matematykami (cywilizacje prekolumbijskie znały cyfrę 0 i opracowały dwudziestkowy system zapisu matematycznego),
  • medykami (już w czasach prekolumbijskich przeprowadzano zabiegi trepanacji czaszki),
  • metalurgami (cywilizacje prekolumbijskie potrafiły wytapiać brąz).

Nie można nie wspomnieć, że w niektórych kulturach obowiązywał system szkolnictwa i funkcjonowała poczta.