Mogłoby się wydawać, że monarchini z jednej z najpotężniejszych dynastii powinna wieść życie usłane różami. Tymczasem Anna Jagiellonka, ostatni polski król z rodu założonego przez Władysława Jagiełłę, szczęśliwa na pewno nie była. Jako dziecko ignorowana przez rodziców, w dorosłym życiu stała się politycznym narzędziem w rękach szlachty. I choć dostąpiła najwyższego zaszczytu zasiadania na tronie Polski, to w praktyce nie zależało od niej absolutnie nic. Umarła jako kobieta samotna i bezdzietna.
Kim była Anna Jagiellonka?
Anna Jagiellonka, córka Zygmunta I Starego i Bony Sforzy, urodziła się 18 października 1523 roku w Krakowie. Była czwartym dzieckiem (trzecią córką) królewskiej pary.
Mimo że Anna przyszła na świat jako potomkini władcy z jednej z najpotężniejszych europejskich dynastii, jej dzieciństwo trudno określić jako szczęśliwe. Ojciec nie odegrał istotnej roli w życiu młodej królewny. Większy udział w wychowaniu dzieci miała matka, przy czym należy podkreślić, że Bona nie dała Annie wiele więcej niż solidne wykształcenie.
Anna Jagiellonka / ryc. Lucas Cranach Młodszy, Wikimedia Commons, public domain
Priorytetem królowej był dziedzic tronu – jej jedyny syn, Zygmunt. Faworyzowała też najstarszą córkę, Izabelę. Pozostałe trzy – Zofię, Annę i Katarzynę – traktowała po macoszemu. Dla Bony młodsze córki były tylko narzędziem do uprawiania polityki. Chciała je dobrze wydać za mąż, by wzmocnić sojusze i na tym ich rola w życiu rodziny miała się skończyć.
Królowa była wybredna w kwestii doboru kandydata na męża Anny. Druga najmłodsza córka królewskiej pary nie była tą najbardziej urodziwą. Przeciwnie, Anna Jagiellonka była opisywana jako szpetna. Jednak jako królewna z dynastii Jagiellonów stanowiła jedną z najlepszych partii. Bona sukcesywnie odrzucała kolejnych kandydatów do ręki swojej córki. Odmówiła między innymi Albrechtowi Alcybiadesowi, bo nie szukała porozumienia z Hohenzollernami.
Najstarsza królewska córka, Izabela, została wydana za mąż już w 1539 roku (za Jana Zápolyę). Pozostałe nadal były niezamężne i taki stan utrzymywał się przez długi czas, nawet gdy na tronie zasiadł następca Zygmunta I. Zygmunt Stary zmarł w 1548 roku. Władzę w państwie objął Zygmunt August. Anna miała wówczas 25 lat i wciąż była niezamężna. Według standardów renesansowych blisko jej było do staropanieństwa.
Gdy król poślubił Barbarę Radziwiłłównę, królowa-wdowa popadła z nim w konflikt. W jej opinii syn dopuścił się niegodnego mezaliansu. Wraz z trzema najmłodszymi córkami wyjechała na Mazowsze. Wkrótce Anna zamieszkała w Wilnie. Do Płocka powróciła jako 41-latka i nawet jako Jagiellonka miała już nikłe szanse na zamążpójście. Tym bardziej, że król, który po śmierci Bony zaczął szukać męża dla swojej siostry, skąpił Annie posagu.
W 1562 roku o rękę Katarzyny Jagiellonki zaczął ubiegać się Jan Waza, książę Finlandii. W renesansowej obyczajowości wciąż jednak funkcjonowała zasada starszeństwa – w pierwszej kolejności za mąż wydawano starsze panny z rodu. Sześć lat wcześniej Zofia została żoną Henryka, księcia brunszwickiego, ale w kolejce wciąż czekała Anna. Zygmunt August nalegał, by przyszły król szwedzki poślubił starszą z sióstr, jednak ten nie chciał o tym słyszeć. Wtedy interweniowała Anna i uprosiła króla, by w drodze wyjątku odstąpił od tradycji. Tym samym, ustąpiła miejsca swojej siostrze.
W 1565 roku o rękę Anny zaczął starać się książę Magnus, brat króla Danii. Jego kandydatura została jednak odrzucona przez Zygmunta Augusta. Magnus zaproponował polsko-duński sojusz w zamian za posag w postaci kilku zamków w arcybiskupstwie ryskim. Król nie przystał na tę propozycję. Z jednej strony, swoją decyzją przedłużył Annie okres staropanieństwa. Z drugiej, duński książę nie był najlepszym kandydatem do ręki Jagiellonki. Jednooki były biskup był od niej sporo młodszy, a swoimi wyczynami i zamiłowaniem do kieliszka wypracował sobie reputację awanturnika.
Czy Anna Jagiellonka była królem Polski?
W historii Polski tylko dwa razy zdarzyło się, że na królewskim tronie zasiadała kobieta. Pierwszym żeńskim królem była Jadwiga Andegaweńska, której mąż zapoczątkował jedną z najpotężniejszych europejskich dynastii. Drugą kobietą-królem była właśnie Anna Jagiellonka. Jak do tego doszło, że na skroń ignorowanej przez rodziców Anny założono królewską koronę?
Zygmunt August zmarł bezpotomnie w 1572 roku. Tym samym Anna Jagiellonka, jako jedyna dziedziczka dynastii, stała się najważniejszą osobą w państwie. Teoretycznie szlachta mogła wybrać nowego króla w drodze wolnej elekcji i nie żenić go z Anną. Taki ruch byłby jednak wybitnie nieroztropny, bo Zygmunt August zapisał wszystkie dobra jagiellońskie nie państwu, a swoim siostrom. Jako że w kraju przebywała tylko Anna, to ona stała się jedyną dziedziczką.
Dziś powiedzielibyśmy, że „jej akcje niespodziewanie wystrzeliły w górę”. Tak było w istocie, bo dzięki bratu stała się posiadaczką jednego z największych posagów. Mimo zaawansowanego wieku i deficytów w obszarze urody, była wówczas najlepszą partią.
Szlachcie zależało, by wielkie dobra jagiellońskie stały się państwowe. Dla Anny był to idealny czas na wzmocnienie swoich wpływów politycznych. Nie wykorzystała jednak tej okazji. Jagiellonce zależało przede wszystkim na poprawie swojego wizerunku. Nie chciała być postrzegana jako stara panna, więc wystarczająca była dla niej sama perspektywa zamążpójścia.
Jednym z kandydatów wysuniętych przez szlachtę był Henryk Walezy. Francuski książę miał obiecać, że gdy zasiądzie na polskim tronie, weźmie Jagiellonkę za żonę. Umowa została zawarta „na słowo”. Nie istniał żaden dokument potwierdzający ustalenia między stronami, więc Walezy, rozczarowany urodą Anny, słowa nie dotrzymał.
Na polskim tronie nie rządził długo, bo gdy pojawiła się okazja do przejęcia korony Francji, po prostu uciekł z kraju. Szlachta uznała to za akt abdykacji. Wówczas Jagiellonka ponownie stała się najważniejszą osobą w państwie.
Wyciągając wnioski z popełnionego błędu, możni postanowili zabezpieczyć interesy kraju. Annę obrano za króla jako dziedziczkę Jagiellonów. Władca wybrany na elekcji miał zostać jej mężem i po koronacji – zyskać równorzędną władzę. 15 grudnia 1575 roku Annę okrzyknięto królem Polski.
Mąż Anny Jagiellonki
Jednym z kandydatów do polskiej korony był Stefan Batory, książę siedmiogrodzki. Rywalizował z Maksymilianem Habsburgiem, ale ostatecznie to on zasiadł na tronie, jako król i mąż Anny Jagiellonki.
Stefan Batory i Anna Jagiellonka / ryc. Jan Matejko, Wikimedia Commons, public domain
Para pobrała się 1 maja 1576 roku, na Wawelu. Tego samego dnia odbyła się koronacja nowożeńców. Anna Jagiellonka pozostawała równa mężowi, jednak stopniowo była odsuwana od jakichkolwiek decyzji politycznych. Jej i tak znikome wpływy słabły. Samo małżeństwo Jagiellonki i Batorego też nie należało do udanych. Początkowo król odwiedzał żonę w sypialni, ale szybko zaczął ignorować swoją wybrankę.
Co Anna Jagiellonka zrobiła dla Polski?
Stefan Batory zmarł w 1586 roku. Anna nie zdecydowała się przejąć władzy, ale jako wdowa po zmarłym królu mogła się wypowiedzieć na kolejnej elekcji. Poparła wówczas kandydaturę Zygmunta Wazy, syna Katarzyny Jagiellonki. Udało się jej przeforsować ten pomysł i w zasadzie był to jej jedyny polityczny sukces.
Anna Jagiellonka, ostatni monarcha z dynastii Jagiellonów panujący na polskim tronie, zmarła 9 wrześnie 1596 roku, w Warszawie.
