Starożytne cywilizacje ukształtowały się na obszarach, które stwarzały warunki faworyzujące osiadły tryb życia. W tym miejscu należy wskazać na dwa kluczowe czynniki: dostępność wody i żyzne gleby, umożliwiające uprawę roli. Co za tym idzie, rozwojowi cywilizacji od zawsze sprzyjały tereny w pobliżu dużych rzek. Indie, położone nad Indusem i Gangesem, stwarzały warunki niezwykle dogodne do zakładania stałych osad i tworzenia dużych skupisk ludzkich.
Kiedy powstały najstarsze cywilizacje Indii?
Nie jest tajemnicą, że najstarsze cywilizacje ukształtowały się w Mezopotamii. Nie można jednak nie wspomnieć, że niemal równolegle zwarte grupy społeczne rozwijały się także na innych obszarach Azji, czego przykładem są nie tylko starożytne Chiny, ale także kraina w środkowym i dolnym biegu Indusu. Choć przez długi czas tkwiły w zapomnieniu, pierwsze cywilizacje Indii powstały się znacznie wcześniej niż starożytna Japonia.
Najstarsze ludzkie ślady, odkryte na subkontynencie indyjskim, liczą ok. 400 tys. lat. Z kolei pozostałości po najstarszych Homo sapiens są datowane na ok. 50 tys. lat. W okresie paleolitu wykształciły się tam kultury Soan i madraska. Choć odkrycia archeologiczne dowodzą, że pierwsze formy osadnictwa kształtowały się na subkontynencie indyjskim już w neolicie (ok. 7000 lat p.n.e.), to najwcześniejsze osady protomiejskie pojawiły się tam mniej więcej w 3300 roku p.n.e. Zakładali je przedstawiciele Kultury Harappa (Mohendżo-Daro) z okresu wczesnoharappańskiego.
Starożytne Indie i cywilizacja Doliny Indusu / fot. Getty Images
Kultura harappańska rozwijała się na północno-zachodnich obszarach subkontynentu, w dolinie i dorzeczu Indusu. Zaczęła się kształtować ok. 3300 roku p.n.e., a jej zmierzch przypadł na ok. 1300 rok p.n.e. Harappańczycy zajmowali obszar wielkości 650 tysięcy, a według niektórych źródeł nawet 1,5 miliona kilometrów kwadratowych. Należy więc uznać, że stworzyli najrozleglejszą ze wszystkich ówczesnych cywilizacji.
Szczytowy okres rozwoju Cywilizacji Doliny Indusu przypada na lata 2600–1900 p.n.e. (okres dojrzałej kultury harappańskiej). Wówczas Harappańczycy stworzyli kulturę typowo miejską, w której ośrodki wiejskie, choć nadal licznie występujące, miały marginalne znaczenie. W II tysiącleciu p.n.e. nastąpił upadek kultury Harappa. Naukowcy przez długi czas sądzili, że miało to związek z pojawianiem się Ariów na subkontynencie indyjskim. Obecnie dominuje pogląd, że nadrzędnym czynnikiem nie były walki, a postępujące zmiany klimatyczne, których skutkiem była degradacja ekosystemu.
O ile pewne jest, że Ariowie pojawili się na Półwyspie Indyjskim ok. 1500 roku p.n.e., to należy podkreślić, że dowody archeologiczne nie wskazują jasno na zastąpienie jednej cywilizacji drugą. Badania ujawniły natomiast istotny regres do mniej rozwiniętych form kulturowych. U schyłku okresu późnoharappańskiego cywilizacja starożytnych Indii zaczęła przesuwać się w kierunku Gangesu i Jamuny, gdzie wówczas panowały lepsze warunki do uprawy i hodowli.
Ten fakt zdaje się potwierdzać, że czynnikiem, który doprowadził do upadku zaawansowanych form miejskich, były zmiany klimatyczne. Nie można jednak wykluczyć, że ten swoisty regres, prowadzący do wykształcenia prostszych form ustrojowych, był wynikiem społeczno-ekonomicznego przeciążenia ośrodków miejskich.
Życie w starożytnych Indiach
Wiedza na temat życia w starożytnych Indiach, gdy kształtowała się tam najstarsza cywilizacja, wciąż jeszcze jest szczątkowa. Przed nastaniem okresu wczesnoharappańskiego życie koncentrowało się w osadach rolniczych, zakładanych przez przedstawicieli kultury Amri, których można określić jako cywilizację pierwotną i prekursorów cywilizacji Harappa.
Ok. 3300 roku p.n.e. na terenie Indii zaczęły pojawiać się ośrodki protomiejskie z budynkami większymi niż we wcześniejszych osadach rolniczych. Charakteryzowały się też ujednoliconym schematem. Po 2600 roku p.n.e. wykształciły się najwcześniejsze zespoły urbanistyczne. Największe (Harappa, Mohendżo-Daro, Dholawira, Rakhigari i Ganweriwala) miały powierzchnię od 80 do 100 ha. Średnie miasta zajmowały obszar ok. 20 ha, a małe – do 3 ha. Powierzchnia typowego ośrodka wiejskiego nie przekraczała natomiast 1 ha.
Społeczeństwo w Dolinie Indusu miało charakter wieloklasowy, co potwierdzają odkryte artefakty, m.in. figurki przedstawiające ludzi w różnych strojach. Na samym szczycie hierarchii znajdowali się władcy poszczególnych miast. Skoro mowa o władzy, naukowcy uważają że panował tam system rządów zbliżony do republiki. Wskazuje na to fakt, że w żadnym z harappańskich miast nie istniały obiekty pałacowe.
Harappańczycy najprawdopodobniej nie tworzyli zmilitaryzowanego społeczeństwa. Odkryte zabytki sztuki nie przedstawiają scen batalistycznych, typowych dla starożytnych cywilizacji, a broń stanowi tylko nieliczne ujawnione artefakty. Tej teorii zdają się przeczyć masywne mury, które otaczały miasta w Dolinie Indusu, jednak biorąc pod uwagę uwarunkowania geograficzne tego obszaru, można uznać, że te chroniły nie przed wrogiem, a przed zalewaniem.
Harappańczycy trudnili się rolnictwem i hodowlą, a w okresie rozkwitu kultury – także rzemiosłem, użytkowym i artystycznym. Ważnym obszarem życia był też handel. Cywilizacja Doliny Indusu wymieniała się towarami z ludami Azji Centralnej, Morza Arabskiego, Zatoki Perskiej i Półwyspu Arabskiego. Jest prawdopodobne, że Harappańczycy handlowali też z Egiptem i Kretą.
Wraz z przybyciem Ariów, w starożytnych Indiach pojawił się podział na stany społeczne, czyli warny. Ukształtowały się wówczas trzy klasy:
- bramin – klasa inteligencka, na którą składali się kapłani,
- kszatrija – klasa szlachecka, tworzona przez wojowników,
- wajśja – klasa wytwórców, czyli rolników i rzemieślników.
Mniej więcej w 900 roku p.n.e. zaczęły kształtować się dżanapadas, czyli niewielkie państwa aryjskie.
Osiągnięcia starożytnych Indii
Nie ulega wątpliwości, że cywilizacja starożytnych Indii była wysoko rozwiniętym społeczeństwem. Świadczy o tym choćby stworzony przez Harappańczyków układ urbanistyczny. Ośrodki miejskie w Dolinie Indusu były wznoszone według regularnego planu i charakteryzowały się ujednoliconą powierzchnią.
O ile większość starożytnych cywilizacji podporządkowywała swoje miasta kultowi władzy i bóstw, tu w harappańskich ośrodkach na pierwszy plan wysuwały się względy praktyczne. Przedstawiciele tej kultury potrafili budować systemy kanalizacyjne z wodoodpornych cegieł, a toalety znajdowały się w domach, nie na zewnątrz. Co istotne, dostęp do sanitariatów nie był wyłącznym przywilejem wyższych klas społecznych.
Na potrzeby handlu i rzemiosła, opracowali ujednolicony system miar i wag. Wymyślili też transport kołowy – wozy, do których zaprzęgano zwierzęta.
Kultura i religia starożytnych Indii
Wierzenia pierwszej induskiej cywilizacji wciąż skrywają wiele zagadek. Archeolodzy nie natrafili na ślady rozbudowanych systemów świątynnych, co zdaje się sugerować, że w czasie istnienia Cywilizacji Doliny Indusu na obszarze subkontynentu indyjskiego nie istniał rozbudowany system wierzeń. Najprawdopodobniej obowiązywał wówczas kult natury i płodności, a czczone bóstwa były żeńskie. Sugerują to odkryte figurki przedstawiające zwierzęta, postaci ludzko-zwierzęce i kobiety w ciąży.
Ruiny miasta Harappa / fot. DeAgostini/Getty Images
Wraz z Ariami na subkontynencie indyjskim pojawił się wedyzm – religia koncentrująca się wokół ceremoniału ofiary wedyjskiej, w której występowały też elementy praktyk magicznych. Czczono nieśmiertelne istoty, będące uosobieniem sił natury.
W VI wieku p.n.e. na subkontynencie indyjskim wyłoniły się nowe systemy wierzeń, w tym dżinizm i buddyzm. Powstały też nurty religijne i filozoficzne, które dość szybko odeszły w zapomnienie, w tym adżiwikowie, których postawą był skrajny ascetyzm.
Język starożytnych Indii
Język pierwszej cywilizacji indyjskiej wciąż stanowi nierozwikłaną zagadkę. Co prawda do naszych czasów przetrwały zabytki piśmiennicze z czasów Harappańczyków – fragmenty ceramiki, terakoty, kamienia, gliniane tabliczki i pieczęcie – jednak są to raczej krótkie inskrypcje. Naukowcom nie udało się przyporządkować ich języka do żadnej ze znanych rodzin.
Sanskryt wyewoluował z języka indoeuropejskiego, którym posługiwali się Ariowie. Od nich pochodzi też język awestyjski, który powstał ok. V wieku.
Ciekawostki o Indiach w starożytności
Na koniec zostawiliśmy kilka ciekawostek na temat starożytnych Indii.
- Cywilizacja Doliny Indusu po raz pierwszy została opisana dopiero w XIX wieku.
- Cegły, z których wznoszono budowle w Dolinie Indusu, miały wystandaryzowany rozmiar.
- W szczytowym okresie rozwoju miasto Harappa liczyło ok. 23 tys. mieszkańców.
- Ariowie wprowadzili w Indiach podział na trzy stany społeczne. Warto jednak wiedzieć, że istniała też czwarta warstwa, która oficjalnie nie była zaliczana do warnów. Mowa o klasie śudrów, czyli służących.
- W czasie panowania Ariów nie nastąpiła żadna próba zjednoczenia Indii. Takie tendencje pojawiły się dopiero w czasie panowania dynastii Maurjów.
