Cywilizacja Doliny Indusu jest wymieniana wśród najstarszych na świecie, zaraz obok kręgów kulturowych Egiptu i Mezopotamii. Wielki lud subkontynentu indyjskiego przez długi czas pozostawał całkowicie zapomniany. W dużej mierze wynika to ze specyficznych uwarunkowań kulturowych, obowiązujących na tamtejszych terenach.
Zgodnie ze swoją tradycją, Hindusi uznają, że początki ich kultury zostały spisane w starożytnych hymnach Rygwedy, które nie wymieniają Harappańczyków. Należy także podkreślić, że w bogatej literaturze Półwyspu Indyjskiego brakuje rzetelnych dzieł historycznych. W rezultacie o jednej z największych starożytnych cywilizacji dowiedzieliśmy się późno. A dziś w naszej wiedzy na jej temat wciąż jeszcze występuje wiele luk.
Kiedy powstała Cywilizacja Doliny Indusu?
Kultura harappańska została opisana dopiero w XIX wieku. Charles Masson (właściwe nazwisko James Lewis) – dezerter armii Kompani Wschodnioindyjskiej – podczas swojej trwającej kilka lat wędrówki po dzisiejszym terytorium Pakistanu natknął się na ślady starożytnego miasta, które uznał za ruiny zamku. Kilka lat później jego odkryciu przyjrzał się Alexander Cunningham – brytyjski archeolog, pierwszy dyrektor Indyjskiej Służby Archeologicznej.
Pierwsze poważne badania zorganizowano dopiero w XX wieku. W 1921 roku zespół kierowany przez Johna Marshalla odkrył osadę Mohendżo-Daro. Sensacyjne wyniki badań naprowadziły naukowców na ślad pierwszej cywilizacji, która uformowała się w Dolinie Indusu.
Ruiny miasta Harappa / fot. DeAgostini/Getty Images
Obecny stan wiedzy naukowej wskazuje, że Cywilizacja Doliny Indusu (Kultura Harappa, Kultura Mohendżo-Daro) zaczęła formować się 3300 roku p.n.e. Lud, który utworzył tę kulturę najprawdopodobniej wywodzi się z okolic osady Mergarh, zlokalizowanej u podnóża gór w Balochistanie.
Periodyzacja dziejów Cywilizacji Doliny Indusu uwzględnia trzy fazy:
- okres wczesnoharappański (trwający od 3300 do 2600 roku p.n.e.),
- okres dojrzałej kultury harappańskiej (trwający od 2600 do 1900 roku p.n.e.),
- okres późnoharappański (trwający od 1900 do 1300 r. p.n.e.).
Szczytowy okres rozwoju pierwszej poznanej cywilizacji subkontynentu indyjskiego przypada na lata 2600–1900 p.n.e.
Jak wyglądało życie w Dolinie Indusu?
Wiedza na temat społeczno-politycznych uwarunkowań w Dolinie Indusu wciąż jeszcze jest szczątkowa. Najprawdopodobniej panował tam system rządów zbliżony do republiki. Naukowcy wyciągnęli taki wniosek na podstawie analizy odkryć archeologicznych.
W żadnym poznanym dotąd mieście nie istniały obiekty, które można nazwać pałacami. Odkryto cytadele, jednak obecnie panuje pogląd, że były to budynki użyteczności publicznej. Władcy nie manifestowali swojej potęgi wielkimi budowlami, a drobnymi przedmiotami – pieczęcią lub biżuterią.
Artefakty odkryte na stanowiskach archeologicznych pozwalają przypuszczać, że społeczeństwo Doliny Indusu było podzielone na klasy. Wskazują na to choćby figurki, które przedstawiają postaci odziane w różne stroje. Najwyższe miejsce w społecznej hierarchii zajmowały elity rządzące miastami.
Pieczęć z Doliny Indusu / fot. Fine Art Images/Heritage Images via Getty Images
Co ciekawe, żadne z dotychczasowych odkryć nie wskazują, że społeczeństwo w Dolinie Indusu było zmilitaryzowane. Odkryte przykłady sztuki i rzemiosła nie przedstawiają scen batalistycznych, a wykopaliska odsłoniły zaledwie kilka sztuk broni. Faktem jest, że miasta Doliny Indusu były otoczone masywnymi murami, jednak badacze nie mają pewności, czy te budowle służyły odstraszaniu potencjalnych wrogów, czy raczej chroniły osady przez zalewaniem.
Poszczególne miasta zachowywały autonomię, jednak nie ulega wątpliwości, że można mówić tu o wspólnym etnosie. Wszystkie osady były budowane na zbliżonym planie urbanistycznym. Nawet wielkość cegieł była identyczna. Badacze wskazują też na ten sam styl wyrobów rzemieślniczych.
Podstawą gospodarki induskiej było rolnictwo i hodowla. W szczytowym okresie rozkwitu cywilizacji dominowały zimowe uprawy jęczmienia i pszenicy. Uprawiano też bawełnę, daktyle, groch, sezam i ciecierzycę. Pory deszczowe stwarzały natomiast dogodne warunki do letniej uprawy ryżu i sorgo.
Wysoce rozwinięte było też rzemiosło, nie tylko użytkowe, ale także artystyczne. Rozwijający się w indyjskiej epoce brązu lud Doliny Indusu znał techniki obróbki metali i kamieni. Indusi używali też koła garncarskiego.
Kolejnym ważnym aspektem życia Cywilizacji Doliny Indusu był handel. Sieć wymiany towarów induskich miast łączyła tę cywilizację z kupcami z obszaru Azji Centralnej, Morza Arabskiego, Zatoki Perskiej i Półwyspu Arabskiego. A wiele wskazuje na to, że obejmowała także Egipt i Kretę.
Co wynalazła Cywilizacja Doliny Indusu?
Powyższy obraz Cywilizacji Doliny Indusu przedstawia ją jako wysoko rozwinięte społeczeństwo. Tak było w istocie. Trzeba bowiem wspomnieć, że najprawdopodobniej to właśnie tam powstał transport kołowy. W induskich miastach budowano wozy, do których zaprzęgano zwierzęta. Nawet dziś identyczne rozwiązania są stosowane w wielu krajach Azji Wschodniej.
Nie można nie wspomnieć o ujednoliconym systemie miar i wag, opracowanym na potrzeby handlu i rzemiosła. Badacze odkryli w Harappie, Lothal i Mohendżo-Daro proste przyrządy pomiarowe ze skalą dziesiętną, w których najmniejsza jednostka wynosiła 1,704 mm. Induski system wag obejmował natomiast 12800 jednostek.
Architektura i infrastruktura Harappańczyków
W początkowej fazie istnienia, ludy induskie zakładały niewielkie osady. Mniej więcej w 2600 r. p.n.e. zaczęły wznosić budynki z palonej cegły, a wioski zaczęły przeistaczać się w duże miasta, jedne z pierwszych na świecie. Ośrodki miejskie były budowane według regularnego planu i bardziej niż kultowi władzy i bóstw były podporządkowane względom praktycznym.
Największe innowacje Cywilizacji Doliny Indusu są widoczne właśnie w obszarze architektury. Nie chodzi tu wyłącznie o wspomniany wcześniej wystandaryzowany rozmiar i kształt cegieł. W Mohendżo-Daro, Harappie i Rakhigarhi archeolodzy trafili na ślady najstarszej odkrytej infrastruktury sanitarnej.
Induski system kanalizacji był wyraźnie bardziej rozwinięty niż analogiczne rozwiązania stosowane na Bliskim Wschodzie. Kanały były budowane z wodoodpornych cegieł. Ścieki z gospodarstw domowych były odprowadzane do zakrytych studzienek, zlokalizowanych na głównych ulicach. Co istotne, skanalizowane były nie tylko domy elity, ale także większość najmniejszych domostw, wybudowanych na obrzeżach miast. Dzięki kanalizacji mieszkańcy mogli korzystać z toalety nie na zewnątrz, a we własnej łazience.
Zabudowania mieszkalne w Dolinie Indusu różniły się pod względem liczby izb. Ta cecha zabudowań zdaje się potwierdzać warstwową strukturę społeczeństwa.
Kultura i religia Harappa
Nauka dysponuje jedynie szczątkowymi informacjami na temat wierzeń kultury Harappa. Brak okazałych świątyń zdaje się sugerować, że nad Indusem nie istniały rozbudowane formy religii. Jedynymi odkrytymi obiektami kultu są niewielkie kapliczki grobowe, które umieszczano nad pochowanymi zwłokami, owiniętymi całunem i zamkniętymi w drewnianej trumnie. W kapliczkach deponowano dary: nieliczną biżuterię, naczynia i żywność.
Niektóre odkryte artefakty pozwalają przypuszczać, że nad Indusem czczono żeńskie bóstwo. Wiele zabytków przedstawia też kobiety w ciąży, co wskazuje na kult płodności. Badacze uznają za prawdopodobny także kult natury. Wskazywać na to mają figurki zwierząt i postaci ludzko-zwierzęcych.
Upadek Kultury Indusu
Zmierzch Kultury Indusu nastał w II tysiącleciu p.n.e. Jeszcze nie tak dawno temu sądzono, że do upadku tej starożytnej cywilizacji doprowadziły najazdy Ariów. Obecnie badacze wyrażają pogląd, że nadrzędnym czynnikiem nie były walki, a zmiany klimatyczne.
Ok. 2200 r. p.n.e. Dolinę Indusu naprzemiennie nawiedzały powodzie i susze. Mniej więcej w 1900 r. p.n.e. doszło do wyschnięcia rzeki Saraswati. Wzrosło zasolenie gleby, a klimat zaczął pustynnieć.
Istnieje także teoria, według której dynamiczny rozwój społeczeństwa nad Indusem w końcu doprowadził do przeciążenia systemu polityczno-ekonomicznego. W następstwie tego miały powstać nowe, znacznie prostsze formy ustroju.
