To dzięki niestrudzonej pracy archeologów możemy poznać fakty z przeszłości i styl życia minionych cywilizacji. Mimo że stan współczesnej wiedzy historycznej jest wysoki, wciąż jeszcze pozostało wiele do odkrycia. W tym kontekście nie należy dziwić się, że nowe miejsca, w których prowadzone są badania, wyrastają jak grzyby po deszczu. Taki obszar określa się jako stanowisko archeologiczne.

Ludzie od zawsze pozostawiają po sobie materialne ślady, potwierdzające ich działalność na danym obszarze. Czasami są to fragmenty przedmiotów użytku codziennego, choć często odkrywane są też większe obiekty, które pozwalają odtworzyć społeczno-kulturowe dzieje człowieka. Takie artefakty określa się mianem źródeł archeologicznych, a odkrywa się je na stanowiskach archeologicznych. 

Czym jest stanowisko archeologiczne?

Definicja takiego obszaru jest ściśle powiązana z tym, czym zajmuje się archeolog. Mówiąc o stanowisku archeologicznym, na myśli należy mieć nieruchomy zabytek - miejsce w ziemi, na jej powierzchni lub zlokalizowane pod wodą, gdzie znajdują się ślady dawnej działalności człowieka.

W praktyce, stanowiskiem archeologicznym może być każdy, nawet najmniejszy relikt dawnych czasów - moneta czy choćby niewielki fragment ceramiki. Odkrycie takiego źródła sprawia, że dany obszar zostaje uznany za stanowisko. Pojęcie to dotyczy także znacznie większych obiektów - miejsc pochówku, osad, a nawet całych krajobrazów. 

Warto zaznaczyć, że nie istnieje żadna granica czasowa, która pozwala ustalić, czy dany obszar jest stanowiskiem archeologicznym. Znaleziska pochodzące z czasów drugiej wojny światowej są tak samo ważne, jak relikty starożytności czy epoki kamienia łupanego. 

W momencie odkrycia stanowiska archeologicznego rozpoczynają się badania. Po ich zakończeniu, teren zostaje uwolniony od zabytków, przynajmniej w teorii. Praktyka pokazuje jednak, że obszar otaczający stanowisko często nadal zawiera ślady historycznej działalności człowieka. 

Co można zobaczyć na stanowisku archeologicznym?

Każde stanowisko archeologiczne podlega ochronie prawnej. Warto jednak wiedzieć, że większość z nich udostępnia się do zwiedzania. Nie należy jednak nastawiać się, że wciąż jeszcze będzie tam można znaleźć ruchome artefakty z przeszłości. Jak wspomnieliśmy wcześniej, celem prowadzonych badań jest uwolnienie stanowiska od zabytków. Można za to podziwiać nieruchome relikty, które zostały odkryte w toku prowadzonych wykopalisk.

Na miejscu wielu stanowisk powstają muzea. Wówczas zwiedzającym zostaje udostępniona bardziej lub mniej obszerna ekspozycja. W takich miejscach często powstają także rekonstrukcje, przybliżające styl życia dawnych osadników określonego terenu. 

Jak znaleźć stanowisko archeologiczne?

Nowe stanowiska archeologiczne są odkrywane nieustannie, nie tylko na świecie, ale także w Polsce. Skąd naukowcy wiedzą, że na danym terenie może znajdować się coś interesującego? Poszukiwania są prowadzone na podstawie analizy historycznych dokumentów, prospekcji lotniczej i badań powierzchniowych. Na tej podstawie powstało m.in. Archeologiczne Zdjęcie Polski.

W ramach programu prowadzonego od 1978 roku inwentaryzowane są wszelkie ślady dawnej działalności ludzkiej. Ta ewidencja wykorzystywana jest do dziś przy poszukiwaniach nowych artefaktów. Wypada jednak podkreślić, że współczesna technologia oddaje w ręce naukowców znacznie bardziej zaawansowane narzędzia. Współcześnie przy poszukiwaniu nowych stanowisk wykorzystuje się skanowanie laserowe urządzeniami typu LiDAR. Zastosowanie mają też metody geofizyczne.

W odkrywaniu nowych stanowisk archeologicznych niemały udział mają także poszukiwania prowadzone przez amatorów. Trzeba jednak wiedzieć, że nie wystarczy kupić wykrywacz metali, by móc, ot tak, udać się na poszukiwania. Obowiązujące w Polsce prawo stanowi, że prowadzenie poszukiwań archeologicznych jest możliwe wyłącznie pod warunkiem uzyskania stosownego pozwolenia. Wydaje je wojewódzki urząd ochrony zabytków właściwy dla miejsca, w którym mają być prowadzone amatorskie prace.

Gdzie sprawdzić stanowiska archeologiczne? Mapy z zaznaczonymi obszarami są publikowane w internecie. Bardziej szczegółowe informacje można uzyskać w odpowiednim urzędzie ochrony zabytków. 

Zdarza się, że nowe stanowiska archeologiczne są znajdowane w sposób zupełnie przypadkowy. Takie odkrycia najczęściej mają miejsce w trakcie wykonywania robót ziemnych, towarzyszących inwestycjom budowlanym.

Kiedy wymagany jest nadzór archeologiczny?

Obowiązujące przepisy obligują wszystkich do ochrony dziedzictwa kulturowego. Dotyczy to także inwestorów budowlanych. W praktyce oznacza to, że jeżeli działka jest umiejscowiona na stanowisku lub obszarze archeologicznym, wojewódzki konserwator zabytków może skorzystać z jednego z dwóch narzędzi. Mowa o nadzorze archeologicznym lub badaniach ratunkowych.

W ramach nadzoru archeologicznego, inwestor musi zatrudnić archeologa, który będzie nadzorował proces realizacji prac ziemnych. W zakresie swoich kompetencji, specjalista sporządzi niezbędną dokumentację, sprawozdania, fotografie i raport dla wojewódzkiego konserwatora. Taka forma działań prewencyjnych zwykle nie trwa dłużej niż same prace ziemne. 

Jeżeli zapadnie decyzja o konieczności przeprowadzenia badań ratunkowych, na obszarze inwestycji rozpoczną się wykopaliska. Takie działania trwają znacznie dłużej niż nadzór i są kosztowniejsze.

Kto płaci za badania archeologiczne?

Kilkanaście lat temu, osoba fizyczna, która zamierzała prowadzić prace budowlane przy zabytkach, musiała pokryć koszt koniecznych badań archeologicznych. Wynikało to z zapisów zawartych w Ustawie o ochronie zabytków. W rezultacie stanowisko archeologiczne na działce budowlanej znacząco zwiększało finalny koszt inwestycji. 

W 2007 roku Trybunał Konstytucyjny ogłosił jednak, że państwo powinno pokrywać przynajmniej część takich kosztów. Obecnie Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami stanowi, że jeżeli koszt planowanych badań archeologicznych i sporządzenia niezbędnej dokumentacji przekroczy 2 proc. kosztów planowanych działań, inwestorowi (osobie fizycznej lub jednostce organizacyjnej) udzielona zostanie dotacja na ich przeprowadzenie.

Słynne stanowiska archeologiczne

Gdzie znajdziemy najsłynniejsze stanowiska archeologiczne? W Polsce jednym z takich miejsc jest osada obronna kultury łużyckiej w Biskupinie. Bez cienia wątpliwości, odkrycie tego miejsca było jednym z najważniejszych wydarzeń archeologicznych, nie tylko w Polsce, ale i w Europie. 

Wymieniając słynne stanowiska archeologiczne, nie można nie wspomnieć o Krzemionkach Opatowskich. W 1922 roku, w okolicach wsi Sudół i Magonie zostały odkryte kopalnie krzemienia pasiastego (jedne z największych w Europie), które były eksploatowane mniej więcej od 3900 do 1600 roku p.n.e.

Przykładem cennego stanowiska archeologicznego jest też cmentarzysko w Duninie. Odkryto je w 2015 roku, w toku prowadzenia prac przygotowawczych do budowy drogi S3. Obiekt obejmujący ok. 200 grobów jest jedną z najbogatszych nekropolii z epoki brązu.