Gady stanowią najmniej liczną grupę kręgowców w Polsce. W naszym kraju występuje ich zaledwie garstka. Wynika to z faktu, że klimat panujący w naszej strefie sprzyja tylko nielicznym gatunkom. Jednym z nich jest jaszczurka zwinka, czyli Lacerta agilis – najpowszechniejszy z polskich przedstawicieli tego rzędu.
Jak wygląda jaszczurka zwinka?
Jaszczurkę zwinkę charakteryzuje krępa, dość mocna budowa. Zwierzę ma duży łeb z zaokrąglonym pyskiem, który płynnie przechodzi w wysmuklony, choć masywny tułów. Nogi gada są krótkie i silne, zakończone długimi, dobrze rozwiniętymi palcami zaopatrzonymi w pazury. Łeb pokrywają duże i regularne tarczki. Wzdłuż grzbietu przebiega wąska wstęga zbitych łusek.
Osobniki występujące w Polsce osiągają do 24 cm długości wraz z ogonem, który osiąga do 11 cm. Skoro o ogonie mowa, warto wspomnieć, że zwinka (podobnie jak wiele innych jaszczurek) w chwili zagrożenia potrafi odrzucić tę część ciała. To naturalna strategia obronna. Odrzucony ogon wije się, a drapieżnik skupia na nim swoją uwagę. Zwierzę może wówczas ratować się ucieczką. „Zgubiony” ogon regeneruje się, ale nowy często odrasta zdeformowany i nie osiąga już pierwotnych rozmiarów. Sam proces ten trwa ok. 14 dni.
Zwinki mają różne ubarwienie. Najczęściej spotykane są osobniki brunatne, jasnobrązowe i szare z trzema pasami nieregularnych plam, które przybierają kremowo-brązową barwę. Warto jednak wspomnieć, że wśród samic zdarzają się osobniki bez wzoru, o jednolitym ubarwieniu. Cechą charakterystyczną samców jest zielonkawe ubarwienie boków i spodu ciała. Samice są w tym obszarze szarawe. U niektórych występują białawe plamki.
Często zdarza się, że powszechnie występująca w naszym kraju jaszczurka zwinka jest mylona z jaszczurką zieloną, czyli z gatunkiem, który w „Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt” figuruje jako zanikły (choć należy wspomnieć, że przed laty potwierdzono siedlisko tego gatunku w okolicach Ustronia i podobno do dziś są tam obserwowane). Błędne doniesienia na temat zaobserwowania tych gadów najprawdopodobniej wynikają z faktu, że samce Lacerta agilis w okresie godowym przybierają intensywnie zieloną barwę. Należy jednak podkreślić, że jaszczurka zielona jest od zwinki dwukrotnie większa i ma smuklejsze ciało.
Gdzie występuje jaszczurka zwinka?
Obszar występowania jaszczurki zwinki obejmuje dużą część Europy. Na zachodzie ich siedliska sięgają do środkowej Francji. Na północy rozciągają się do środkowych obszarów Szwecji i południowej części Finlandii. Na południu obejmują obszar aż po Bałkany, a na wschodzie sięgają Kaukazu. Ich zasięg obejmuje także Azję Mniejszą.
W Polsce można je spotkać na obszarze całego kraju. Zwinki preferują ciepłe i dobrze nasłonecznione miejsca, gdzie pokrywa roślinna jest dość luźna: skraje lasów, łąki, ale także nasypy kolejowe, pola uprawne czy nawet przydomowe ogrody.
Zwinki występują powszechnie, jednak niełatwo zaobserwować je w ich naturalnym środowisku. To płochliwe zwierzęta, które szukają schronienia, gdy tylko poczują się zagrożone. Spłoszona zwinka kryje się w norce, wśród niskiej roślinności, w szczelinach skalnych lub pod kamieniem, a ubarwienie zapewnia jej dobry kamuflaż. Zdarza się, że w chwili zagrożenia, zwinki wspinają się na niskie krzewy, ale takie zachowanie nie jest typowe dla tego gatunku.
Co jedzą jaszczurki zwinki?
Zwinki są jaszczurkami o dziennej aktywności. Ze snu zimowego budzą się w marcu lub na początku kwietnia. Rano, po opuszczeniu norki, wygrzewają się w promieniach słońca. Warto jednak wspomnieć, że gdy temperatura przekracza 40 stopni Celsjusza, kryją się w cieniu, by uniknąć przegrzania.
Po południu wyruszają na łowy. Podstawą jadłospisu jaszczurek zwinek są drobne bezkręgowce: koniki polne, pająki, chrząszcze, gąsienice, muchy i motyle. Nie gardzą też larwami. W ich menu okazjonalnie pojawiają się ślimaki, dżdżownice, małe żaby a także małe jaszczurki, zarówno własnego gatunku, jak i innych.
Mniejszą ofiarę zwinka połyka w całości. Większą musi najpierw uśmiercić. Gdy chwyci taką zdobycz, zaczyna energicznie potrząsać głową lub uderza nią o ziemię.
Zwinka jest przede wszystkim zoofagiem, ale może też odżywiać się pokarmem roślinnym: owocami i kwiatami. Warto wspomnieć, że przedstawiciele tego gatunku mają w zwyczaju połykać kamienie. Gdy te dotrą do żołądka, ułatwiają rozdrabnianie pokarmu.
Czy jaszczurka zwinka jest jadowita?
Jak każdy gad, dorosła jaszczurka zwinka może onieśmielać swoim wyglądem. Nie należy jednak bać się przedstawicieli tego gatunku. Płochliwe zwinki nie są jadowite. Jedynym żyjącym w Polsce jadowitym gadem jest żmija zygzakowata, czyli Vipera berus.
Walczące jaszczurki zwinki / fot. Ermell, Wikimedia Commons, CC-BY-3.0
Zanim jaszczurka zostanie dostrzeżona, zastyga w bezruchu lub ucieka. Gdy zostanie złapana (nie należy tego robić!), w odruchu obronnym odrzuca ogon. Odbudowa utraconej części ciała jest procesem energochłonnym. W tym czasie, jaszczurka rusza się mniej, traci na zwinności i szybkości, co czyni ją bardziej narażoną na naturalne zagrożenia.
Ile żyje jaszczurka zwinka?
Ten naturalny mechanizm obronny, z którego zwierzę korzysta wyłącznie w ostateczności, wpływa na wydłużenie życia zwinek. Nie oznacza to jednak, że jaszczurki z tego gatunku są długowieczne. Średnia długość życia zwinek to cztery lata. Maksymalna długość życia dla tego gatunku jest określana na sześć lat.
Okres godowy zaczyna się pod koniec kwietnia i trwa do czerwca. Samce stają się wówczas terytorialne i przybierają szatę godową. Samica składa jaja (do osiemnastu, ale najczęściej od pięciu do dziesięciu) pod koniec maja lub w czerwcu. Zanim to nastąpi, wykopuje norkę w miejscu, w którym panuje odpowiednia temperatura i wilgotność.
Młode lęgną się po trwającej ok. trzy miesiące inkubacji (zwykle na przełomie sierpnia i września). Tuż po wykluciu mają sześć centymetrów długości, a ich barwa jest ciemniejsza niż barwa dorosłych osobników. Po opuszczeniu norki są zdane wyłącznie na siebie. Dojrzałość płciową osiągają po osiemnastu miesiącach.
Czy jaszczurka zwinka jest pod ochroną?
Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) zalicza jaszczurkę zwinkę do kategorii LC (gatunek najmniejszej troski). Oznacza to, że gatunek ten nie jest zagrożony wyginięciem. Niewykluczone jednak, że taki stan nie utrzyma się zbyt długo. Na razie trend liczebności zwinek jest uznawany za stabilny, ale zagraża im postępująca urbanizacja. Rozwój obszarów miejskich sprawia, że naturalne siedliska tych gadów ulegają skurczeniu. Zagrożeniem dla zwinek są też stosowane w rolnictwie chemiczne środki ochrony roślin, które ograniczają dostępność ich pokarmu.
Mimo że mówimy tu o gatunku najmniejszej troski, wszystkie kraje Unii Europejskiej są zobowiązane do objęcia go ochroną gatunkową, w tym do zapewnienia ochrony miejsc rozrodu. W Polsce jaszczurka zwinka podlega częściowej ochronie. Oznacza to, że w określonych sytuacjach dopuszczalna jest możliwość redukcji liczebności ich populacji i pozyskiwania osobników z ich naturalnego środowiska.
Jaszczurka zwinka – hodowla
Nie oznacza to jednak, że zwinkę można hodować. Gatunków objętych ochroną nie można przetrzymywać w niewoli (w warunkach domowych) i jaszczurka zwinka nie stanowi tu wyjątku. Polskie przepisy dopuszczają hodowlę tego gada tylko w określonych sytuacjach (np. do celów badawczych lub wzbogacenia populacji). Należy jednak podkreślić, że wymaga to uzyskania stosownego pozwolenia, a na wydanie takiego mogą liczyć właściwie wyłącznie wyspecjalizowane instytucje.
Powszechność występowania jaszczurek zwinek może zachęcać początkujących terrarystów do ich łapania, jednak nie należy tego robić. Przepisy to jedno. Należy pamiętać, że osobniki trzymane w nieodpowiednich warunkach szybko padają.
