W starożytnej Grecji wzgórza wznoszące się w obszarze miast były miejscami kultu religijnego. W Atenach funkcję świętego miejsca pełnił Akropol – naturalny płaskowyż o wysokości 70 metrów, górujący nad Agorą. Wspaniałe obiekty, których pozostałości przetrwały do naszych czasów, wzniesiono między 447 a 400 rokiem p.n.e., kiedy Ateny podźwigały się z gruzów po walkach z Persami.
Kiedy powstał Partenon?
W 480 roku p.n.e. Persja przypuściła atak na Ateny, który zakończył się zniszczeniem miasta. Wiele wspaniałych budynków zostało zrównanych z ziemią. Taki los spotkał choćby świątynię Ateny Polias – bogini-opiekunki miasta.
Po zwycięstwie nad siłami najeźdźcy Hellenowie powrócili do Aten i rozpoczęli odbudowę miasta. Sam Akropol był jednak utrzymywany w stanie ruiny. Trwało to przez ok. 30 lat. Brak środków czy sił na odbudowę nie był głównym problemem. To działanie miało wymiar symboliczny – gruzy dawnych zabudowań miały przypominać o ofierze Ateńczyków, którzy przeciwstawili się perskiej sile.
Partenon / fot. LOULOU D'AKI, NATIONAL GEOGRAPHIC
Około 448 roku p.n.e. Perykles zadecydował o odbudowie sanktuarium na Akropolu. Jako że świątynia miała symbolizować trwałe zmiany w całej Helladzie, ateński polityk przekonał przywódców innych polis do uczestnictwa w tym przedsięwzięciu. Początek budowy Partenonu, pierwszej nowej budowli na świętym wzgórzu, jest datowany na 447 rok p.n.e.
Jak zbudowano Partenon?
Forma ateńskiej świątyni została zaczerpnięta ze sztuki okresu mykeńskiego. Między XVI a XI wiekiem p.n.e. w mykeńskich pałacach występował megaron – nieduże prostokątne pomieszczenie z dwuspadowym dachem, z poprzedzającym je przedsionkiem.
Architektami świątyni byli Iktinos i Kallikrates. Prace budowlane nadzorował Fidiasz. Sanktuarium Ateny zostało zaprojektowane jako wielki budynek, utrzymany w dość skromnym i minimalistycznym stylu doryckim, w którym jednak pojawiły się elementy jońskie. Ta pozorna niekonsekwencja była celowym działaniem. Partenon, jako symbol ateńskiej potęgi, miał przyciągać uwagę i wzbudzać zachwyt.
Świątynię wzniesiono z marmuru pentelickiego, techniką łęku pozornego, w której układane poziomo kamienie stopniowo przybliżają się do siebie. To pozwoliło stworzyć lekką, a zarazem mocną konstrukcję. Okazały budynek wybudowano na planie wydłużonego prostokąta. Składał się z celli o dwóch niepołączonych salach z wejściami po przeciwnych stronach (w krótszych ścianach). Poprzedzał je portyk składający się z sześciu kolumn, ograniczony ścianą po bokach. Konstrukcję otaczała kolumnada doryckich podpór. Dłuższe boki zdobiło 17 kolumn, a krótsze – 8. Całość przykryto dwuspadowym dachem, wykonanym z drewna i przykrytym marmurowymi płytkami.
Partenon stanowi doskonałe potwierdzenie niezwykłego kunsztu starożytnych architektów. Cały budynek jawił się jako idealnie proporcjonalny. Takie wrażenie było możliwe do uzyskania poprzez celowe złamanie niektórych proporcji, co stwarzało specyficzne wrażenie optyczne. Stylobat, czyli górny element podstawy świątyni, w połowie długości dłuższych boków został lekko wygięty ku górze. Nieco grubsze kolumny narożne nieznacznie odsunięto od pozostałych. Same kolumny rozszerzały się w ok. 1/3 wysokości i zwężały ku górze.
Jak wyglądał Partenon?
Do wzniesienia budynku użyto 20 tysięcy ton marmuru. Wielka świątynia miała 69 metrów długości i 30 metrów szerokości. Tympanon wschodni ozdobiono scenami narodzin Ateny. Tympanon zachodni przedstawiał historię sporu bogini i Posejdona o patronat nad Attyką. Na szczytach frontów znalazły się akroteriony z pędami akantu i palmetą. Te na narożnikach przedstawiały skrzydlatą Nike.
Na belkowaniu umieszczono 92 metopy, wszystkie ozdobione płaskorzeźbami. Po stronie wschodniej znalazły się sceny batalistyczne, przedstawiające bogów wojujących z tytanami. Stronę zachodnią ozdobiono wizualizacją bitwy Greków i Amazonek. Natomiast po stronie południowej znalazły się też sceny walk Lapitów z centaurami. Na północy przedstawiono natomiast zdobycie Troi.
Co znajdowało się w środku? Liczne posągi, przy czym najważniejsza była 12-metrowa statua opiekuńczej bogini. Dzieło Fidiasza było wykonane w technice chryzelefantynowej – ze złota i kości słoniowej. Posąg nie zachował się do naszych czasów. Z antycznych opisów wynika, że jego osią był drewniany trzon, do którego przymocowano twarz i kończyny Ateny, wykonane z kości słoniowej. Osobno na osi zamocowano korpus. Ten element był wykonany ze złota. Okazała rzeźba ukazywała Atenę w hełmie, odzianą w długi peplos. Lewą rękę wspierała na egidzie, obok której stała włócznia. Między elementami oręża znajdował się wąż. W prawej ręce niosła skrzydlatą Nike.
Z czego słynie Partenon?
Wróćmy na chwilę na zewnątrz, bo to właśnie tam znajdował się najbardziej charakterystyczny i jednocześnie najbardziej niezwykły element świątyni. O ile większość zdobień budowli idealnie wpisywała się w elementarne założenia porządku doryckiego, to jedna była charakterystyczna dla lżejszego i znacznie bogatszego stylu jońskiego. Mowa o ciągłym fryzie, czyli tzw. fryzie partenońskim.
Relief dłuta Fidiasza otaczał cały Partenon. Miał 160 metrów długości i składał się ze 115 płyt. Przedstawiał obchody ateńskiego święta religijnego, w trakcie którego procesja mieszkańców zmierzała w kierunku świątyni Ateny Polias, w celu złożenia ofiary opiekunce miasta – szaty utkanej przez wybrane dziewczęta. Kolejne płyty przedstawiały jadących konno mężczyzn i kroczące pieszo kobiety. Na czele pochodu znajdowali się bogowie spoglądający na wyznawców.
Istnieje teoria, według której rzeźbienia nie ukazują obchodów święta, a legendarną scenę złożenia córek Erechteusza w ofierze. W ten sposób Ateńczycy chcieli zyskać przychylność bogów i prosić o łaskę dla miasta zagrożonego najazdem Eumolposa.
Tak wykonane zdobienie było niezwykłe nie tylko ze względu na swoją formę. Umieszczanie wizerunków zwykłych ludzi na świątyniach poświęconych bóstwom nie było wpisane w tradycję Hellady. Fryz partenoński był zatem czymś w rodzaju świadectwa szczególnego związku Ateńczyków z bogami.
Ile budowano Partenon?
Budowa świątyni Ateny Partenos rozpoczęła się w 447 roku p.n.e. Dziewięć lat później gmach został ukończony. Prace polegające na wykonaniu zewnętrznych dekoracji trwały do 432 roku p.n.e. Po 15 latach wielka świątynia opiekunki Aten została ukończona.
Ogromna inwestycja częściowo została sfinansowana ze składek członków Związku Morskiego. Znaczna część funduszy pochodziła też ze skarbców Ateny (wszystkie greckie miejsca kultu religijnego były wspierane środkami publicznymi i prywatnymi datkami). Nie wiadomo jednak, jak dokładnie przedstawiał się rozkład funduszy.
Do czego służył Partenon?
Dzisiejsze świątynie to miejsca zgromadzeń, w których wierni modlą się i oddają cześć wyznawanemu bogu. Warto jednak wiedzieć, że sanktuaria w starożytnej Grecji pełniły inną rolę.
Partenon, podobnie jak inne helleńskie świątynie, stanowił dom bóstwa, któremu był poświęcony, czyli Ateny. Do środka mogli wejść jedynie kapłani i kapłanki. Lud oddawał cześć bogini w trakcie publicznych ceremonii religijnych, które odbywały się przy ołtarzu zlokalizowanym obok wschodniego krańca obiektu.
Od czego pochodzi nazwa Partenon?
Skąd wzięła się nazwa najwspanialszej i największej świątyni na Akropolu? Słowo Partenon pochodzi od przydomka Ateny. Atena Partenos dosłownie znaczy „Atena dziewica”. Nazwę gmachu można przetłumaczyć jako „dom bogini dziewicy”.
Kto zniszczył Partenon?
Monumentalny gmach przetrwał wiele wieków w całkowicie nienaruszonym stanie. Pierwsze znaczne zniszczenia nastąpiły dopiero u schyłku rzymskiego panowania, kiedy budynek dosięgnął pożar. W IV stuleciu n.e., prawdopodobnie w czasie rządów Juliana Apostaty, Partenon został odbudowany.
Partenon / fot. Milos Bicanski/Getty Images
W V wieku usunięto część rzeźb, w tym wspaniały posąg Ateny. W VII stuleciu helleńska świątynia została przebudowana i przekształcona w chrześcijańskie miejsce kultu religijnego. Mniej więcej 600 lat później, w 1205 roku, kościół poświęcono Świętej Matce Aten.
W 1458 roku, kiedy miasto zostało zajęte przez Turków, chrześcijański kościół przebudowano i zamieniono w meczet. Wówczas w południowo-zachodnim narożniku wybudowano minaret. W XVII wieku Turcy zaadaptowali gmach na składnicę prochu. W 1678 roku, w trakcie oblężenia Aten przez Wenecjan, magazyn eksplodował. Cała środkowa część świątyni została zniszczona. Na początku XIX wieku usunięto większość pozostałych rzeźb. Większość trafiła do Muzeum Brytyjskiego, część znalazła się w Luwrze.
Pierwszy program rekonstrukcji Partenonu rozpoczął się w 1898 roku. W 1921 roku rozpoczęły się następne prace rekonstrukcyjne, a kolejne – w 1986 roku. Rok później świątynia została wpisana na listę światowego dziedzictwa UNESCO.
