W berlińskim Neues Museum ma dla siebie całą salę i chroni ją sześcioro strażników. W szklanej gablocie umieszczonej na wysokości oczu i przyciemnionym oświetleniu, robi ogromne wrażenie. Popiersie Nefretete (lub Nefertiti – obie formy są poprawne) jest jednym z najsłynniejszych muzealnych eksponatów świata. A także jednym z najważniejszych archeologicznych artefaktów z czasów starożytnego Egiptu.
Popiersie Nefretete
Odnaleziono je w 1912 roku, w trakcie ekspedycji kierowanej przez niemieckiego archeologa Ludwiga Borchardta. Wykopaliska miały miejsce w Amarnie, około 300 km na południe od Kairu. Archeolodzy natrafili wówczas na całe skupisko rzeźb, które okazało się najprawdopodobniej warsztatem rzeźbiarza Totmesa.
Było to jedno z największych odkryć archeologicznych XX wieku. Pozwoliło na dokładne datowanie znalezisk. Totmes był nadwornym rzeźbiarzem na dworze faraona Echnatona, aktywnym mniej więcej w roku 1350 p.n.e. Popiersie Nefertiti ma więc około 3380 lat.
Popiersia Nefretete / fot. Fiona Hanson - PA Images via Getty Images
Jest wykonane z wapienia i polichromowane. Ma ok. 50 cm wysokości. Piękno rzeźby i doskonały stan jej zachowania uczyniły ją jednym z najbardziej rozpoznawalnych obiektów staroegipskich. Rząd Egiptu od wielu lat próbuje popiersie odzyskać. A kim była Nefertiti?
Czasy Nefretete
Dzięki silnej wierze starożytnych Egipcjan w życie pozagrobowe, a co za tym idzie – niezwykle bogatym i obfitującym w przedmioty grobowcom z których wiele zachowało się do dziś – dokładnie znamy historię i władców staroegipskiej cywilizacji. Nefertiti była jedną z żon faraona Echnatona (Amenhotepa IV). Panował w przybliżeniu w latach 1367–1350 p.n.e., w okresie tzw. Nowego Państwa. Był przedstawicielem XVIII dynastii.
Okres panowania Echnatona jest jednym z najbardziej interesujących w całej historii Egiptu. Wprowadził on kontrowersyjne reformy religijne, które zmieniły kulturową i religijną tradycję. Przesunęły nacisk z politeizmu na monoteizm. Głównym obiektem kultu stał się bóg Aton, symbolizujący słońce. Inni egipscy bogowie, m.in. Amon, zostali uznani za mało ważnych. Ich wizerunki były niszczone, a świątynie – zamykane. Reformy Echnatona doprowadziły do konfliktu z bardzo silną w Egipcie kastą kapłanów Amona. Faraon przeniósł także stolicę Egiptu z Teb do nowego miasta, Amarny.
Po śmierci Echnaton został uznany za heretyka. Reformy religijne cofnięto, starano się także zniszczyć pozostałe po nim dziedzictwo materialne. Być może w powrocie do starych obyczajów miała swój udział także Nefertiti. Niektóre źródła świadczą o tym, że przeżyła swojego męża. Choć eksperyment monoteistyczny Echnatona nie przetrwał długo po jego śmierci, wpłynął na dalszy rozwój religii i kultury w starożytnym Egipcie. Idea jednego boga i promowanie słońca jako źródła życia miało wpływ na późniejsze religijne przekonania i praktyki.
Kim była Nefretete?
Jej pełne, oficjalne imię brzmiało Neferneferuaton-Nefertiti. Można to przetłumaczyć jako: „Piękna jest piękność Atona, piękna, która nadeszła/przybyła”. Nefertiti żyła prawdopodobnie w latach 1370–1330 p.n.e. Jej dokładna genealogia nie jest do końca znana. Przypuszcza się że mogła być córką Aja, wysokiego urzędnika i doradcy królewskiego, oraz Tiye, matki Echnatona. Inna teoria na temat jej pochodzenia utożsamiała Nefertiti z księżniczką Mitanni – Tadukhipą. Państwo Mitanni leżało w północnej Mezopotamii i na terenach dzisiejszej Syrii.
Nefertiti miała status przede wszystkim pierwszej, najważniejszej żony Echnatona: Wielkiej Małżonki Królewskiej. Wiele wskazuje na to, że również najbardziej kochanej. Miała z faraonem co najmniej sześć córek:
- Meritaton,
- Maketaton,
- Anchesenpaaton,
- Neferneferuaton-Taszerit,
- Neferneferure,
- Setepenre.
Bez wątpienia była kobietą niezwykle piękną, a słynne popiersie przedstawia ją dość wiernie. Na innych rzeźbiarskich przedstawieniach wygląda podobnie. Poza tym ilość pisemnych wzmianek o jej urodzie idzie w dziesiątki. Kilka rzeźb przedstawiających królową można obejrzeć także w Berlinie, parę kroków od słynnego popiersia – w Altes Museum. Na wszystkich jest świetnie rozpoznawalna.
Czy Nefretete rządziła Egiptem?
Nefertiti była jednak nie tylko żoną władcy. Wiele wskazuje na to, że sama miała status władczyni. Być może rządziła wraz z Echnatonem, a także przez krótki czas po jego śmierci lub jako regentka w imieniu małoletniego wówczas Tutanchamona. Był on synem Kiji – jednej z trzech znanych żon Echnatona. Zatem Nefertiti była macochą Tutanchamona.
O tym, że była kimś więcej niż żoną władcy świadczą jej przedstawienia w pozach i sytuacjach zastrzeżonych dla faraonów. Na przykład jako jadącej na rydwanie lub upokarzającej wrogów Egiptu. Być może była tą samą osoba, co Neferneferuaten. To kobieta-faraon, panująca w latach ok. 1334–1332. Nefetiti mogła też być Smenchkare – tajemniczym władcą z okresu, kiedy stolica Egiptu znajdowała się w Amarnie. Niszczenie dziedzictwa Echnatona tuż po jego śmierci nie ułatwiło tu zadania ani archeologom, ani historykom.
Sztuka w czasach Echnatona i Nefertiti
Czasy Echnatona i Nefertiti to nie tylko reformy religii, ale także sztuki. Historycy sztuki okres jego panowania nazywają „amarneńskim”. Echnaton rozluźnił sztywne dotychczas kanony sztuki i zezwolił na bardziej realistyczne przedstawienia, ukazujące nawet niedoskonałości jego własnego ciała. Zniósł też obowiązek rzeźbienia postaci z profilu.
Obrazy, płaskorzeźby i posągi upamiętniające faraona i jego rodzinę wykorzystywane były do szerzenia nowej wiary i legitymizacji jego władzy. Na wielu z nich Echnaton ma wydłużoną twarz, wąskie ramiona i szerokie biodra. Na kilku reliefach, w scenach na których faraon ucztuje wraz z żoną i córkami, wszystkie postaci mają charakterystyczne zaokrąglone brzuchy. To cechy przedtem nie do pomyślenia w schematycznych, posągowych i heroicznych wizerunkach faraonów.
To samo dotyczy wizerunków Nefertiti. Jej słynne popiersie, choć jest powrotem do bardziej klasycznych form, również wyglądałoby zupełnie inaczej, gdyby nie reformy Echnatona.
