Pas zodiakalny składa się z dwunastu gwiazdozbiorów. Nie ulega wątpliwości, że jedną z najciekawszych konstelacji jest Byk, nie tylko ze względu na dużą liczbę gwiazd, które można obserwować nieuzbrojonym okiem. W obszarze tego gwiazdozbioru mieści się wiele niesamowitych obiektów, w tym słynne Plejady, nazywane też Siedmioma Siostrami – jedna z najpiękniejszych gromad otwartych.

Gdzie jest na niebie gwiazdozbiór Byka?

Gwiazdozbiór Byka (Taurus) jest położonym w pobliżu równika niebieskiego gwiazdozbiorem zodiakalnym nieba północnego. Linia ekliptyki przecina Byka między gromadą Plejad a gwiazdami tworzącymi wizualną głowę, gdzie znajduje się formacja Hiad. Taurus jest położony między Bliźniętami a Baranem. Sąsiaduje także z konstelacjami Woźnicy, Perseusza, Wieloryba, Erydanu i Oriona. 

W Polsce konstelacja Byka jest dobrze widoczna od jesieni aż do wiosny. Nieuzbrojonym okiem można dostrzec około 125 tworzących ją gwiazd. Jak odnaleźć ją na nocnym niebie? Nie jest to zbyt trudne.

Wzrok należy skierować na wewnętrzną stronę łuku kreślonego przez gwiazdozbiory Perseusza, Barana, Wieloryba i Erydanu. W pierwszej kolejności trzeba odszukać Aldebarana – najjaśniejszą ze wszystkich gwiazd konstelacji. Ta świeci jasnym światłem na tle skupiska, gromady, której kształt przypomina literę V. Mowa o Hiadach. Kierując wzrok na północny zachód, dostrzeżemy kolejną charakterystyczną gromadę gwiazdozbioru, czyli Plejady.

Dane obserwacyjne:

  • rektascensja – 4 h 30 m,
  • deklinacja – +15 stopni.

Charakterystyka gwiazdozbioru Byka

Taurus, czyli Byk jest siedemnastym pod względem wielkości gwiazdozbiorem. Jego powierzchnia przekracza 797 stopni kwadratowych. Dla porównania, położony na południowej półkuli nieba gwiazdozbiór Koziorożca ma powierzchnię ok. 414 stopni kwadratowych, co daje mu czterdziestą pozycję wśród wszystkich konstelacji. Z kolei gwiazdozbiór Wodnika, inna z 12 konstelacji zodiakalnych, ma powierzchnię ok. 980 stopni kwadratowych i znajduje się na dziesiątej pozycji. 

Wędrówka Słońca na tle Byka odbywa się od 14 maja do 21 czerwca. Obecnie (od 1989 roku) to właśnie w konstelacji Taurus znajduje się punkt przesilenia letniego. Wcześniej był położony w gwiazdozbiorze Bliźniąt, ale przesunął się w następstwie precesji osi obrotu Ziemi.

Podobnie jak w przypadku większości konstelacji, w Byku trudno doszukać się charakterystycznego zarysu zwierzęcia, któremu gwiazdozbiór zawdzięcza swoją nazwę. Nie oznacza to jednak, że odszukanie go na niebie będzie trudnym zadaniem. Wystarczy wypatrywać charakterystycznego kształtu litery V.

W miejscu oka byka znajduje się jego najjaśniejsza gwiazda – Aldebaran, czyli Alfa Tauri. Ten czerwony olbrzym jest 40-krotnie większy od Słońca, a od centralnej gwiazdy Układu Słonecznego dzieli go 67 lat świetlnych. Nazwa układu podwójnego Aldebaran pochodzi od arabskiego „al-dabarān”, co można przetłumaczyć jako „podążający”, w tym przypadku – za Plejadami. Mimo że gwiazda jest wyraźnie widoczna na tle gromady otwartej Hiad, to w praktyce nie jest do niej zaliczana. Jej główny składnik to Alfa Tauri A, olbrzym o typie widmowym K5.

Inne charakterystyczne gwiazdy w konstelacji to:

  • niebieskobiały olbrzym Elnath (Beta Tauri),
  • gwiazda wielokrotna Alkione (Eta Tauri),
  • niebieski olbrzym Tianguan (Zeta Tauri).

Wymieniając ciekawe obiekty w gwiazdozbiorze Byka, należy wskazać przede wszystkim na gromadę otwartą M45. Słynne Plejady przypominają nieco pomniejszony Wielki Wóz (lub Mały Wóz). Wykonując zdjęcie w technice długiego naświetlania, uda się uchwycić charakterystyczną niebieską poświatę, która jest pozostałością po tzw. gwiezdnym żłobku. Wiek gromady jest szacowany na ok. 100 milionów lat. Nieuzbrojone oko dostrzeże kilkanaście gwiazd wchodzących w skład Plejad.

Inna charakterystyczna gromada otwarta w Byku to Hiady. Są oddalone od Ziemi o ok. 150 lat świetlnych, co czyni je najbliższą oficjalnie rozróżnianą gromadą otwartą. To właśnie to zgrupowanie tworzy charakterystyczny zarys litery V, będący głową byka.

Szczególną uwagę warto zwrócić także na Mgławicę Kraba (M1). Ten obiekt można odszukać na końcu „byczych rogów”. Ten charakterystyczny plerion, po raz pierwszy zaobserwowany w 1731 roku (przez Johna Bevisa) stanowi pozostałość po wybuchu supernowej, który 5 lipca 1054 roku obserwowali chińscy i arabscy astronomowie. Mgławicę od Ziemi dzieli 6,3 tys. lat świetlnych. Charakteryzuje się średnicą ok. 11 lat świetlnych, a z każdą sekundą zwiększa się o ok. 1500 km.

W Byku można zaobserwować roje meteorów związane z materią komety okresowej Enckego. Mowa o północnych i południowych Taurydach. Ich aktywność przypada na okres od 25 września do 25 listopada, przy czym należy podkreślić, że największa aktywność tych pierwszych jest notowana 12 listopada, a drugich – 10 października. Północnych należy szukać na południe od Plejad, południowe pojawiają się na zachód od gwiazdy potrójnej Lambda Tauri. Ich ilość nie jest spektakularna (w ciągu godziny można zaobserwować do 5 zjawisk), jednak warto je zaobserwować, choćby ze względu na znaczną jasność.

Pochodzenie gwiazdozbioru Byka

Gwiazdozbiór Byka był widoczny na nocnym niebie już w epoce paleolitu. Wówczas to właśnie w Byku rozpoczynał się rok astrologiczny.

Charakterystyczną konstelację obserwowali już Sumerowie, którzy stworzyli najprawdopodobniej najstarszą rozwiniętą cywilizację. Nazwali ją Świetlnym Bykiem. Egipcjanie doszukiwali się w jej zarysie kształtu Apisa. Święty byk był jednym z wcieleń Ozyrysa – boga śmierci i odrodzenia życia.

Nazwa konstelacji jest jednak w największym stopniu związana z wierzeniami Hellenów. Jej genezy należy doszukiwać się w micie o Zeusie, który przemienił się w byka.   

Mitologia i znaczenie

Najwyższy ze wszystkich bogów panteonu Hellady miał zmienić postać, by uwieść Europę – córkę fenickiego króla Agenora. Dziewczynę miały zafascynować złote rogi zwierzęcia. Dosiadła byka, a ten poniósł ją aż na Kretę. Gdy Zeus ujawnił swą prawdziwą postać, uwiódł piękną księżniczkę. Z tego związku miał narodzić się Minos – legendarny władca Krety i mąż Pazyfae, która ze związku z zesłanym przez Posejdona bykiem miała urodzić Minotaura.

Należy wspomnieć, że z gwiazdozbiorem Byka wiążą się także inne greckie mity. Jedna z opowieści wiąże się z Plejadami, czyli siedmioma córkami tytana Atlasa i okeanidy Plejone. Pięknymi nimfami miał interesować się Orion. By je przed nim uchronić, sam Zeus miał umieścić siedem sióstr na niebie. Tak według starożytnych Greków powstały Plejady, które dziś są prawdopodobnie najsłynniejszą gromadą otwartą.

Według innego mitu, Plejady miały zostać przemienione w gwiazdy, gdy popełniły samobójstwo z żalu po śmierci swojego brata Hayasa. Identyczny los miał spotkać ich siostry Hiady, na cześć których nazwano kolejną gromadę otwartą w gwiazdozbiorze Byka.