Mówiąc o gromadach, na myśli trzeba mieć grupę gwiazd o wspólnym pochodzeniu. Oznacz to, że łączy je nie tylko miejsce i czas powstania, ale także taka sama materia międzygwiazdowa. Gwiazdy skupione w obszarze jednej gromady charakteryzują się tym samym składem chemicznym, a dzięki oddziaływaniu grawitacji, tworzą charakterystyczne skupiska. Zgrupowania, o których mowa, należy dzielić na otwarte, kuliste i asocjacyjne gazowe.
Czym są Plejady?
Plejady (występujące w katalogu Charlesa Messiera jako M45 lub Messier 45, znane też jako Siedem Sióstr, Kurczęta, Kokoszki lub Baby) należą do pierwszej z wymienionych grup. Oznacza to, że w odróżnieniu od gwiazd gromad kulistych, pozostają w luźnym połączeniu grawitacyjnym i zajmują duży obszar na niebie.
Plejady są jedną z najbardziej znanych gromad otwartych. Ich popularność wynika przede wszystkim z łatwości obserwacji. Można je dostrzec nieuzbrojonym okiem, nawet z głębi rozświetlonego obszaru, np. miasta. Ta cecha wynika z faktu, że mówimy tu o jednym z najjaśniejszych obiektów w katalogu Messiera. Nie bez znaczenia jest też charakterystyczny kształt zgrupowania – najjaśniejsze gwiazdy Plejad przypominają pomniejszony Wielki Wóz.
Do Plejad zalicza się ok. 500 gwiazd. Największą jasnością cechują się błękitne olbrzymy o typie widmowym B. Należy jednak wspomnieć, że w gromadzie znajdują się też gwiazdy o typie widmowym A i brązowe karły, czyli obiekty o małej masie, w których wnętrzu nie dochodzi do przemiany wodoru w hel.
Charakterystyka Plejad
Plejady są zlokalizowane się w odległości ok. 444 lat świetlnych od Ziemi (136 parseków) Należą do dość młodych gromad, oczywiście w skali astronomicznej. Powstały ok. 100 milionów lat temu, co oznacza, że gromada składa się z gwiazd, które w większości są 50-krotnie młodsze od Słońca.
Otacza je charakterystyczna niebieska poświata, widoczna na zdjęciach wykonanych w technice długiego naświetlania i w trakcie prowadzenia obserwacji przez lornetkę (jako szarawa mgiełka). To mgławica refleksyjna, będąca pozostałością po tzw. gwiezdnym żłobku.
Wielkość zgromadzenia to ok. 12 lat świetlnych. Na niebie Plejady są widoczne w kwadracie o wymiarach 60' x 60'.
Główne gwiazdy gromady Plejad to:
- Alkione/Eta (25) Tauri,
- Atlas/27 Tauri,
- Elektra/17 Tauri,
- Maia/20 Tauri,
- Merope/23 Tauri,
- Taygeta/19 Tauri,
- Plejone/BU (28) Tauri,
- Celaeno/16 Tauri,
- Asterope/21 Tauri,
- Sterope II/22 Tauri.
Najjaśniejsza gwiazda w zgromadzeniu to Alkione. Mówimy tu o gwieździe wielokrotnej, czyli o układzie gwiazd znajdujących się w niedalekiej odległości w przestrzeni. Oddalona o 403 lata świetlne od centralnej gwiazdy Układu Słonecznego, charakteryzuje się jasnością 2400 L☉, co oznacza, że wypromieniowuje 2400 razy więcej energii niż Słońce. Jej promień to 10 R☉ (promieni Słońca). Dla porównania, największa gwiazda – czerwony nadolbrzym Stephenson 2 DFK 1 – charakteryzuje się promieniem wynoszącym 2150 R☉.
Alkione to układ pięciu związanych grawitacyjnie gwiazd, którego głównym składnikiem jest Eta Tauri A – błękitny olbrzym typu widmowego B, charakteryzujący się wielkością obserwowaną na poziomie +2,87m. To gwiazda zmienna zaćmieniowa, której obydwa składniki znajdują się w odległości 0,031 sekundy kątowej. Ta wartość odpowiada odległości Jowisza od Słońca. Pozostałe trzy gwiazdy to Eta Tauri B, Eta Tauri C (karły typu A) i Eta Tauri D (jasnożółty karzeł typu F).
Kim były Plejady i co się z nimi stało?
W antycznym świecie, gromada Plejad pełniła funkcję kalendarza. Starożytni Grecy określali początek sezonu żeglarskiego na Morzu Śródziemnym na podstawie heliakalnego wschodu charakterystycznych gwiazd. To właśnie wtedy panowały warunki najbardziej sprzyjające żegludze. Sezon kończył się wraz z nastaniem heliakalnego zachodu gromady. Rozpoczynał się wówczas czas burz. Wypada też wspomnieć, że w Ameryce Północnej, Indianie z plemienia Zuni przystępowali do zasiewu, gdy Plejady przestawały być widoczne na niebie.
Skąd wzięła się charakterystyczna nazwa tej gromady? Genezy należy szukać w greckiej mitologii, gdzie Plejady zostały przedstawione jako nimfy – siedem sióstr o imionach Alkione, Elektra, Kelajno, Maja, Merope, Sterope i Tajgete. Miały być córkami tytana Atlasa (który za udział w tytanomachii został skazany przez Zeusa na dźwiganie na swych barkach sklepienia niebieskiego) i okeanidy (nimfy morskiej) Plejone.
Z Plejadami wiąże się kilka mitów, które dotyczą także innych gromad i gwiazdozbiorów. Według najpopularniejszego, siedem nimf stało się obiektem westchnień Oriona – wielkiego myśliwego, syna boga Posejdona. By je przed nim uchronić, Zeus porwał siedem sióstr i umieścił je na niebie jako gwiazdy.
Inna opowieść głosi, że zostały przemienione w gwiazdy, gdy z żalu po śmierci swojego brata Hyasa (który zginął ukąszony przez węża) popełniły samobójstwo. Taki sam los miał spotkać ich siostry Hiady.
Od czasu powstania tych mitów minęło wiele tysięcy lat, a Plejady wciąż są widoczne na niebie, podobnie jak ścigający je Orion i ich siostry Hiady. Jak je odszukać? Wbrew pozorom nie jest to trudne zadanie, nawet dla osób, które dopiero rozpoczynają swoją przygodę z obserwacją nocnego nieba.
Jak znaleźć Plejady na niebie?
Gromada otwarta M45 znajduje się w gwiazdozbiorze Byka – siedemnastym pod względem wielkości na niebie północnym. Plejady są widoczne nieuzbrojonym okiem. Najłatwiej dostrzec sześć gwiazd, ale w sprzyjających warunkach (przy niewielkim zanieczyszczeniu świetlnym) można zauważyć nawet kilkanaście obiektów. Używając lornetki, uda się zlokalizować kilkadziesiąt gwiazd zgrupowania. Nie polecamy obserwacji przy użyciu teleskopu. O ile w większości przypadków to narzędzie sprawdza się najlepiej w obserwacji nocnego nieba, to gromada Plejad należy do nielicznych obiektów, które są lepiej widoczne w mniejszym przybliżeniu.
Gromada M45 ma kształt przypominający Wielki Wóz (jest od niego wyraźnie mniejsza), więc jej znalezienie jest dość łatwe. Jeżeli jednak obserwator spotka się z trudnościami, może posłużyć się jedną z dwóch metod ułatwiających zlokalizowanie Plejad.
- W pierwszej kolejności należy namierzyć Bellatrix, trzecią pod względem jasności gwiazdę w gwiazdozbiorze Oriona, zlokalizowaną w obszarze lewego barku postaci, i Aldebaran, czyli najjaśniejszą gwiazdę w gwiazdozbiorze Byka, znajdującą się w połowie odległości gromady Haid od Słońca. Kciuk prawej ręki powinien wskazywać Bellatrix, na drugą należy wskazać palcem wskazującym. Następnie trzeba przesunąć dłoń na północny zachód, przez cały czas utrzymując wyznaczoną wcześniej odległość. Gdy kciuk wskaże gwiazdę Aldebaran, palec wskazujący wyznaczy położenie Plejad.
- Należy wyznaczyć na nocnym niebie linię łączącą trzy gwiazdy gwiazdozbioru Oriona i gwiazdę Aldebaran. Przeciągając ją dalej na północny zachód, będzie można zaobserwować zwartą grupę gwiazd, czyli właśnie gromadę Plejad.
Dokładne dane obserwacyjne:
- rektascensja – 03h 47m,
- deklinacja – +24° 07′.
Kiedy i gdzie obserwować Plejady?
Na polskim niebie gromada Plejad jest najlepiej widoczna od października do marca. Najdogodniejsze warunki do obserwacji występują w ostatnim miesiącu roku, ok. godziny 23:00. M45 można dostrzec nawet w obszarach miejskich, ale dotyczy to kilku najjaśniejszych gwiazd. Chcąc zobaczyć więcej, warto udać się w zaciemnione miejsce, gdzie dociera niewiele zanieczyszczenia świetlnego. Wówczas nieuzbrojonym okiem uda się namierzyć kilkanaście obiektów lub nawet kilkadziesiąt, prowadząc obserwację przy pomocy lornetki.
W takich warunkach uda się też wykonać zachwycającą fotografię. Używając techniki długiego naświetlania, sprzęt fotograficzny zarejestruje otulającą gromadę niebieską poświatę, która przez lornetkę jest widoczna jako szara mgiełka. To obłoki pyłu, odbijające światło gwiazd.
