Niektórzy historycy oceniają go jako uległego władcę – łagodnego i skorego do ustępstw dyplomatę. Wiele można powiedzieć o Zygmuncie Starym, ale z całą pewnością nie można odmówić mu politycznych zasług. To właśnie za jego panowania Polska i Litwa wkroczyły w okres gospodarczego i politycznego rozkwitu, a kwestia krzyżacka doczekała się ostatecznego rozwiązania.
Kim był Zygmunt Stary?
Zygmunt I Stary urodził się 1 lub 2 stycznie 1467 roku, jako piąty syn i ósme dziecko Kazimierza IV Jagiellończyka i Elżbiety Rakuszanki. W obliczu tak dużej konkurencji w postaci licznego rodzeństwa jego szanse na objęcie tronu były znikome.
Nie oznacza to jednak, że królewska para marginalizowała swojego przedostatniego syna. Przeciwnie, bo choć Zygmunt Jagiellończyk nie był przygotowywany do roli króla, to i tak odebrał stosowne wykształcenie. Należy bowiem przypomnieć, że w tamtym czasie Jagiellonowie byli jedną z najpotężniejszych (o ile nie najpotężniejszą) europejskich dynastii. Członkowie rodu zapoczątkowanego przez Władysława Jagiełłę byli obecni na niemal każdym liczącym się dworze.
Zygmunt I Stary / ryc. Lucas Cranach młodszy, Wikimedia Commons, public domain
Szanse Zygmunta były jednak tylko teoretyczne. Podczas gdy jego starczym braciom w udziale przypadały najwyższe godności (Jan Olbracht został królem Polski, Władysław II rządził Czechami i Węgrami, a Aleksander Jagiellończyk objął tron Litwy), Zygmunt nie mógł liczyć na żadną część rodowego dziedzictwa.
Dopiero w 1505 roku Władysław Jagiellończyk nadał mu godność namiestnika Śląska i Łużyc. Szczęśliwie dla niego, starsi bracia umarli przedwczesną i bezpotomną śmiercią. Jako pierwszy odszedł Aleksander, który w swoim testamencie zaznaczył, że kolejnym wielkim księciem litewskim ma zostać właśnie Zygmunt. Władzę na Litwie objął w 1506 roku.
To zapewniło mu mocną pozycję w staraniach o koronę polską. Taka okazja pojawiła się jeszcze w tym samym roku. 8 grudnia, na sejmie piotrowskim, senat obrał go na króla polskiego. Koronacja odbyła się 24 stycznia 1507 roku, na Wawelu.
Żona Zygmunta Starego
Gdy osiadł na Śląsku, Zygmunt nieformalnie związał się z Katarzyną Ochstat. Kobieta używała nazwiska de Telitz, ale to miało na celu zatuszowanie różnicy w statusie kochanków. Katarzyna była mieszczką i dwórką matki królewicza Zygmunta.
Pierwszą żoną króla była Barbara Zápolya. Małżeństwo zawarte w 1512 roku miało umocnić związek Jagiellonów z przywódcami węgierskiego stronnictwa narodowego. Skończyło się trzy lata później, gdy królowa zmarła (zaczęła podupadać na zdrowiu już po urodzeniu drugiej córki).
Małżeństwo z Barbarą nie zaowocowało męskim potomkiem. Król musiał zabezpieczyć sukcesję tronu, więc wybór kolejnej żony był kwestią priorytetową. Władca zainteresował się 17-letnią Eleonorą, wnuczką cesarza. Król wysłał do Wiednia posła, który miał „poznać kształty i uformowanie wszystkich członków rzeczonej dziewicy”. Królewski posłaniec miał za zadanie stwierdzić, czy przyszła królowa będzie w stanie wydać na świat następcę tronu.
Zgody na to nie otrzymał. Król postanowił poślubić księżną Bonę Sforzę, kobietę o silnym charakterze, która okazała się mistrzynią politycznych intryg i manipulacji.
Dzieci Zygmunta I Starego
Trwający dziesięć lat związek wówczas jeszcze przyszłego króla z Katarzyną Ochstat, zaowocował narodzinami trójki dzieci: syna Jana i dwóch córek, Katarzyny i Reginy. Barbara Zápolya urodziła dwie córki: Jadwigę i Annę. Należy wspomnieć, że do dorosłości dożyła tylko pierwsza z wymienionych.
Z kolei Bona Sforza powiła znacznie liczniejsze potomstwo: cztery córki i dwóch synów. Jako pierwsza urodziła się urodziła się Izabela. Po niej na świat przyszedł Zygmunt August. Potem kolejno urodziły się Zofia, Anna i Katarzyna. Ostatnim dzieckiem królewskiej pary był Olbracht. Żył zaledwie kilka godzin.
Królewicz przyszedł na świat przedwcześnie. Doszło do tego, gdy król w towarzystwie brzemiennej małżonki wybrał się na polowanie. Na tę okazję z Litwy ściągnięto ogromnego niedźwiedzia. Łowy były zabezpieczane przez trzystu mężczyzn uzbrojonych w oszczepy, którzy jednak nie zdołali zatrzymać silnego i rozjuszonego zwierzęcia. Niedźwiedź ruszył w stronę królowej. Podczas ucieczki jej koń potknął się. Królowa spadła z wierzchowca. Niedźwiedź jej nie dopadł, jednak po tym wypadku urodziła syna, który zmarł kilka godzin później. Po urodzeniu Olbrachta, królowa nie mogła mieć więcej dzieci.
Mimo przeżytej traumy, Bona nie poprzestała w działaniach zmierzających do umocnienia pozycji swojego jedynego syna. Z bardzo dobrym skutkiem, bo zdołała doprowadzić do jedynej w polskiej historii elekcji vevente rege.
Co Zygmunt Stary zrobił dla Polski?
Faktem jest, że Zygmunt Stary nie był szczególnie wojowniczym władcą. Niemal wszystkie konflikty, w które się angażował, stanowiły „spadek” po jego braciach. Czy jednak fakt, że zamiast na miecz i siłę militarną stawiał na dyplomację, czyni go złym królem?
Absolutnie nie, bo należy pamiętać, że za jego rządów Polska i Litwa wkroczyły w okres dobrobytu. Zarządzane przez króla państwo rozwijało się kulturalnie i gospodarczo. Skarbiec zawsze był wypełniony po brzegi. Zygmunt Stary przeprowadził reformę menniczą, w wyniku której do obiegu trafił złoty – waluta, z której korzystamy do dziś.
To właśnie Zygmunt Stary uczynił podupadający Wawel prawdziwie renesansową rezydencją i zachęcił majętnych mieszczan do remontowania swoich posiadłości. W czasie jego rządów rozwijała się nauka. Wystarczy przypomnieć o Mikołaju Koperniku i dziele jego życia. Wybitny astronom miał doskonałe warunki do prowadzenia swojej pracy, a należy podkreślić, że w tamtym okresie w wielu europejskich państwach mógł stracić życie za głoszenie swojej teorii.
W czasie swojego panowania Zygmunt Stary rządził ziemiami, których łączna powierzchnia przekraczała milion kilometrów kwadratowych. Pod tym względem jego państwo było trzecie w Europie. Swoimi mądrymi, roztropnymi i spokojnymi rządami wprowadził nasz kraj w złoty wiek.
Rządy Zygmunta Starego są dziś oceniane przede wszystkim przez pryzmat hołdu pruskiego, przez wielu uważanego za kontrowersyjny. Zresztą także w XVI wieku decyzja króla była uznawana za wielką pomyłkę. Faktem jest, że podczas kampanii w 1519 roku król mógł rozgromić zakon i włączyć ziemie państwa krzyżackiego do granic Korony Królestwa Polskiego. Wojna z zakonem krzyżackim skończyła się jednak rozejmem (pokojem krakowskim, zawartym w 1525 roku). Wiele lat później Prusy wzięły udział w rozbiorach ziem polskich. I właśnie ten fakt dziś uznaje się za największą porażkę rządów Zygmunta Starego.
Zygmunt Stary i Stańczyk / ryc. Wojciech Gerson, Wikimedia Commons, public domain
Należy jednak przypomnieć, że w tamtym czasie Korona była atakowana przez Tatarów. Prowadzenie wojny na dwa fronty byłoby wyjątkowo nieroztropnym posunięciem. Królowi zależało na zakończeniu walk z zakonem krzyżackim. Z kolei wielki mistrz, w dobie trwającej reformacji, dążył do przekształcenia państwa zakonnego w świeckie.
10 kwietnia 1525 roku król przyjął hołd lenny od Albrechta Hohenzollerna. Z dzisiejszej perspektywy, łatwo oceniać to posunięcie jako nadmiernie zachowawcze. Jednak nikt nie jest w stanie stwierdzić, jakie konsekwencje niosłoby dalsze toczenie wojny. Tak czy inaczej, Zygmunt Stary zakończył trwające 299 lat polsko-krzyżackie waśnie.
Dlaczego Zygmunt Stary miał taki przydomek?
Na koniec wypada wyjaśnić kwestię charakterystycznego przydomka jednego z ostatnich władców z dynastii Jagiellonów. Zygmunt Stary zasiadał na tronie przez 42 lata, a zmarł w wieku 81 lat (1 kwietnia 1548 roku). Żaden polski król nie żył tak długo, ale to nie ze względu na długowieczność Zygmunt zyskał przydomek Stary. Ten bowiem przylgnął do niego na wiele lat przed śmiercią.
Pod koniec 1528 roku król zaczął podupadać na zdrowiu. Wróżono mu koniec żywota, więc królowa Bona zaczęła czynić starania zmierzające do wyniesienia na tron jej syna, Zygmunta Augusta. Doprowadziła do elekcji vivente rege i właśnie wtedy Zygmunt I zyskał swój charakterystyczny przydomek.
