Jan Matejko żył i tworzył w XIX w. W podobnym czasie malowali też między innymi Józef Chełmoński czy Walenty Wańkowicz. Jednak to Jan Matejko do dziś cieszy się największą sławą i uznaniem. Jest też uważany za jednego z najwybitniejszych polskich malarzy.

To zasługa nie tylko rozmachu, z jakim tworzył (jego „Bitwa pod Grunwaldem” ma rozmiar 426 × 987 cm), ale też tematyki obrazów. Zasłynął bowiem jako twórca obrazów historycznych i batalistycznych. Jego dzieła często są traktowane jako luźne ilustracje dziejów Polski. Niektóre, tak jak, chociażby „Konstytucja 3 Maja”, regularnie pojawiają się w podręcznikach – nie tylko do historii.

Kiedy urodził się Jan Matejko?

Malarz do dziś intryguje nie tylko swoją spuścizną w postaci obrazów, ale też ciekawym życiorysem. Urodził się w 24 czerwca 1838 w Krakowie i tam też zmarł 1 listopada 1893. W rodzinnym mieście kształcił swój talent pod okiem Władysława Łuszczkiewicza i Wojciecha Stattlera w Szkole Sztuk Pięknych. W późniejszych latach został jej doktorem. Uczył się nie tylko w Krakowie, ale też w Monachium i Wiedniu.

Matejko od najmłodszych lat przejawiał nadzwyczajny talent artystyczny, choć jego edukacja nie zawsze przebiegała gładko. W szkole podstawowej miał problemy z innymi przedmiotami. Wówczas doświadczał nieprzyjemności ze strony nauczycieli i innych uczniów. Rówieśnicy nie byli wyrozumiali wobec jego zmagań z nauką. W kolejnych latach, nawet skupiając się już na malarstwie, miał pewne trudności w edukacji spowodowane niedostatkami finansowymi i znaczną wadą wzroku.

Młodziutki Jan Matejko wyróżniał się jednak nie tylko jako mało wybitny uczeń. Mimo że dziś uchodzi za jednego z najważniejszych polskich malarzy, jego rodzice nie byli rodowitymi Polakami. Ojciec artysty był Czechem, a matka – spolonizowana Niemką. W sumie Franciszek i Joanna doczekali aż jedenaściorga dzieci. Jan Matejko miał ośmiu braci i dwie siostry. Jako jedyny zajął się sztuką. Starsi od Jana Edmund i Zygmunt uczestniczyli w powstaniu węgierskim. Drugi z nich zginął podczas walk.

Jan Matejko: najważniejsze dzieła

Jeden z największych (i to dosłownie) obrazów Jana Matejki to „Bitwa pod Grunwaldem”. Obraz olejny o wymiarach 426 × 987 cm powstawał w latach 1872–1878. W 1878 r. został wystawiony w pałacu Wielopolskich w Krakowie. Obecnie słynne dzieło można oglądać w Muzeum Narodowym w Warszawie. Naprzeciwko obrazu nie bez powodu postawiono ławeczki. Przyjrzenie się wszystkim szczegółom może zająć dłuższą chwilę.

Słynna „Bitwa pod Grunwaldem” to w pewnym sensie ukoronowanie twórczości Matejki. Malarz zdobył sławę znacznie wcześniej. Jego pierwsze ważny obraz uważany też za pierwsze historiozoficzne dzieło to „Stańczyk”. Od czasu namalowania w 1862 r. płótno doczekało się wielu odniesień w kulturze, również popularnej. Co ciekawe, właściwa nazwa obrazu jest znacznie dłuższa. Brzmi następująco: „Stańczyk w czasie balu na dworze królowej Bony wobec straconego Smoleńska”. Dzięki błaznowi z obrazu wiemy też, jak wyglądał Jan Matejko. Stańczyk jest bowiem jego autoportretem. Niejedynym zresztą.

„Stańczyk” na znaczku pocztowym z 1968 r. / Shutterstock

Jan Matejko namalował ponad 300 obrazów olejnych. Jego artystyczne portfolio obejmowało też kilkuset rysunków i szkiców. Poza wymienionymi do najważniejszych dzieł zaliczają się również:

  • „Astronom Kopernik, czyli rozmowa z Bogiem” – obraz olejny o wymiarach 225 × 315 cm. Dzieło przedstawiające Mikołaja Kopernika podczas obserwacji nieba powstawało w latach 1872–1873. Wcześniej Matejko przygotowywał się do jego realizacji w Bibliotece Jagiellońskiej i Gabinecie Archeologicznym Uniwersytetu Jagiellońskiego. Stworzył wówczas dwa szkice olejne. Obecnie obraz należy do zbiorów Uniwersytetu Jagiellońskiego.
  • „Kazanie Skargi” – obraz olejny o wymiarach 224 × 397 cm. Matejko malował dzieło w latach 1862–1864. Obraz można oglądać na Zamku Królewskim w Warszawie. Autor przedstawił tu różne, skrajne reakcje zgromadzonych na kazanie jezuity Piotra Skargi. Uwagę zwraca Zygmunt III Waza, siedzący niemal w centralnym miejscu. Na twarzy monarchy uważanego za słabego króla widać roztargnienie i obojętność.
  • „Hołd pruski” – obraz olejny o wymiarach 488 × 785 cm. Dzieło przedstawia Albrechta Hohenzollerna na krakowskim Rynku Głównym w trakcie hołdu dnia 10 kwietnia 1525 r. Dziś można go oglądać zaledwie kilka kroków dalej, bo w krakowskich Sukiennicach, w tzw. Sali Siemiradzkiego. Obraz powstawał w latach 1879–1882.

Ciekawostki o Janie Matejko

  1. Akademia Sztuk Pięknych w Krakowie została nazwana imieniem Jana Matejki.
  2. W kamienicy malarza przy ul. Floriańskiej (również w Krakowie) mieści się oddział Muzeum Narodowego.
  3. Jan Matejko uczył malarstwa między innymi Józefa Mehoffera, Stanisław Wyspiańskiego i Jacka Malczewskiego.
  4. Artysta nie tylko tworzył własne dzieła, ale też angażował się w ratowanie i konserwację krakowskich zabytków, np.: ołtarza Wita Stwosza w kościele Mariackim czy zamku na Wawelu.
  5. Jan Matejko nie umiał posługiwać się bronią. Dlatego też nie brał czynnego udziału w powstaniu styczniowym. Wspierał jednak walczących (w tym swoich braci) materialnie.
  6. Z powodu problemów ze wzrokiem był nazywany Ślepowronem.
  7. Miał słabość do nikotyny i czarnej kawy.
  8. Żona Matejki, Teodora, była jego muzą. Małżeństwo doczekało się piątki dzieci: Tadeusza, Heleny, Beaty, Jerzego oraz Reginy (zmarła jeszcze jako niemowlę).
  9. Ostatnie wielkie płótno, jakie namalował Jan Matejko to „Śluby Jana Kazimierza”.
  10. Matejko został pochowany na cmentarzu Rakowickim w Krakowie. Zmarł w wieku 55 lat na skutek pęknięcia wrzodu żołądka.