Badacze i badaczki z Wydziału Sztuk Pięknych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu postawili kropkę nad i w kwestii określenia wieku tzw. gimnazjalnego portretu Mikołaja Kopernika (1473-1543).

Widać na nim mężczyznę w wieku ok. 35–40 lat. Uwagę zwracają wyraziste rysy oraz długie, ciemne i faliste włosy. Ciekawostką są jego oczy. Prawe umiejscowione jest wyżej od lewego. Ma na sobie czarną sutannę. Wokół szyi widać biały rąbek koszuli i czerwony kubrak bez rękawów. Jest on podbity białym futrem.

Zagadki słynnego obrazu

Mimo dużego zainteresowania obrazem i pogłębionych badań, od lat kryje on wiele zagadek. Na przykład nie wiadomo, kto go namalował. Cechy stylistyczne sugerują wpływy malarzy niderlandzkich lub flamandzkich. Dębowe podłoże obrazu dotarło do Torunia aż z Litwy lub z Białorusi. Ale jego droga była bardziej złożona. Najpierw w postaci półproduktu z portu w Kłajpedzie trafiło do Europy Zachodniej, a następnie jako podłoże obrazu przetransportowano je do Torunia. 

Na przestrzeni dziesiątków lat głowiono się też nad jego wiekiem. Niektórzy badacze sugerowali nawet, że powstał za życia Kopernika. Temu zagadnieniu poświęcony jest artykuł toruńskich ekspertów opublikowany w czasopiśmie naukowym „Journal of Cultural Heritage”. Uczeni opisali w nim badanie podłoża obrazu.

Precyzyjne określenie wieku obrazu Kopernika

Co prawda już w 1987 roku naukowcy pobrali próbkę do datowania dendrochronologicznego, ale teraz postanowili zweryfikować ówczesne ustalenia. Powtórna analiza malowidła, którą wykonano w 2023 r. z zastosowaniem współczesnych metod oraz baz danych, jednoznacznie potwierdziła, że ten wizerunek Kopernika powstał już po jego śmierci.

Astronom Kopernik, czyli rozmowa z Bogiem – drugi słynny obraz ukazujący Kopernika. Pochodzi z XIX w. / Jan Matejko / domena publiczna

– Wyniki badań dębowego podłoża obrazu przesunęły datę powstania obrazu o kolejną dekadę – do lat 80. XVI w., czyli ponad 40 lat po śmierci wielkiego astronoma w 1543 r. Górną granicę przedziału czasowego wyznacza z kolei 1594 rok, kiedy obraz wisiał już w Gimnazjum Akademickim w Toruniu – tłumaczą badacze z Wydziału Sztuk Pięknych UMK. 

– Tym samym potwierdzone zostało, że toruński portret należy do grupy trzech najstarszych wizerunków Mikołaja Kopernika – zaznacza zespół ekspertów.

Dzieje obrazu Kopernika

Portret Kopernika od około 1594 r. znajdował się w bibliotece Gimnazjum Akademickiego w Toruniu. Stąd obraz określa się jako „gimnazjalny”. Do 1724 r. szkoła mieściła się w budynkach dawnego klasztoru franciszkańskiego przy kościele Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. Od 1725 r. gimnazjum działało w budynku dawnej akademickiej bursy (internatu) przy ulicy Piekary. 

Od 1855 r. malowidło przechowywano w nowym gmachu szkoły przy Zaułku Prosowym.

W czasie okupacji niemieckiej podczas II wojny światowej obraz przeniesiono do Muzeum Miejskiego (obecnie Muzeum Okręgowe w Toruniu). W toku wojny w celu zabezpieczenia zabytku przed grabieżą portret wywieziono poza Toruń. 

W 1945 r. słynny obraz odnaleziono w składnicy w Wyrzysku. Następnie przekazano go do Muzeum Miejskiego. Obecnie można go oglądać w Sali Mieszczańskiej Ratusza Staromiejskiego w Toruniu.

Rocznica pretekstem do szerszych badań

Z okazji 550. urodzin Kopernika, które obchodzono 19 lutego br., malowidło poddano specjalistycznym badaniom konserwatorskim. Prace zaczęły się już w listopadzie 2021 r. 

Centrum Badań i Konserwacji Dziedzictwa Kulturowego Uniwersytetu Mikołaja udało się odkryć na przykład zagadkowy napis na tylnej stronie XVI-wiecznego obrazu. Głosił on: „Nicolaus Copernic Puld”, czyli „Mikołaj Kopernik brudny”. Dlaczego się tam znalazł? Zapewne był on związany z inwentaryzacją obiektu. Łacińskie słowo „puld” wskazywało na potrzebne prace oczyszczające.

Najsłynniejszym dziełem Mikołaja Kopernika jest „De revolutionibus orbium coelestium” („O obrotach sfer niebieskich”). To w nim astronom zaprezentował teorię heliocentrycznej budowy Układu Słonecznego. 

Źródło: Portal Informacyjny UMK