Odpowiedź na pytanie, które miasto w Polsce jest najstarsze, nie jest wcale taka oczywista. Z punktu widzenia prawno-społecznego miasta w Polsce zaczęły powstawać dopiero od XIII wieku. Wtedy to zaczęto zakładać miasta wzorem prawa niemieckiego. Dzięki temu założenia oraz prawa miejskie zaczęły być w Polsce podobnie rozumiane jak w całej Europie. Słowo miasto zaczęło więc być uniwersalnym terminem dla wszystkich większych jednostek osadniczych.

Kiedy wyobrażamy sobie „pierwsze miasta” – nie tylko na terenie Polski – to kwestie prawne nie są tymi pierwszymi, które przychodzą na myśl. Możemy wyróżnić kwestie przestrzenne, kiedy osady zaczęły nabierać charakterystycznego układu urbanistycznego. Samo pojawienie się miejsc użyteczności publicznej też jest pewnym wskaźnikiem. Wyróżnikiem może być również obecność architektury, która odróżnia miasto od zabudowań wiejskiego osadnictwa. Mogą to być budynki, których wybudowanie wymagało większego wysiłku społecznego, czyli miejskie świątynie lub fortyfikacje.

Które miasta w Polsce lokowano jako pierwsze?

Na początku XIII wieku książęta piastowscy na Śląsku nierzadko sprowadzali kolonizatorów z Zachodu. W celach gospodarczych i osiedlenia przybyszów władcy polscy zaczęli wystawiać dokumenty lokacyjne wzorowane na prawie niemieckim. Taki dokument nadawał przywileje miastu, którego zasady funkcjonowania różniły się od reszty terytorium państwa. Na podobnej zasadzie wystawiano później dokumenty lokacyjne na pozostałych ziemiach polskich. 

Najpopularniejsze w Polsce okazały się dwie formy lokacji miasta według prawa niemieckiego – prawo magdeburskie i prawo lubeckie. Oba pochodzą od niemieckich miast, którymi inspirowało się wiele kolejnych polskich miejscowości.

Prawo magdeburskie było najpowszechniejszą formą lokowania miast na ziemiach polskich. Prawo to wybierano ze względu na dobrze wyartykułowane przywileje i statuty Magdeburga. Charakterystyczną cechą w planie miasta lokowanym na tym prawie jest prostokątny rynek w centrum miasta z odchodzącymi prostopadle i równolegle ulicami. Na ziemiach polskich wykształciły się 2 wariancje prawa magdeburskiego: prawo średzkie, prawo chełmińskie (opracowane przez Krzyżaków). 

Oto przykłady miast lokowanych na prawie magdeburskim:

  • Kraków,
  • Poznań,
  • Sobótka (prawo średzkie),
  • Toruń (prawo chełmińskie),
  • Warszawa (prawo chełmińskie).

Na ziemiach nadbałtyckich popularne było lokowanie miast na prawie lubeckim. Wzorem były statuty z Lubeki. Większość miast była związana ze Związkiem Hanzeatyckim. Charakterystycznym elementem była długa centralna ulica zamiast typowego dla prawa magdeburskiego rynku. Miastami lokowanymi na prawie lubeckim były m.in. Szczecin, Gdańsk i Elbląg. 

ZłotoryjaZłotoryja – jedno z najstarszych miast na ziemiach polskich. Fot. Getty Images

Co ciekawe, najstarsze miasta w Polsce były zakładane na powszechnym wówczas prawie flamandzkim. Wynikało to z napływu kolonistów z Flandrii i Frankonii. Historycy są zgodni, że najstarsze miasto w Polsce lokowano przed 1211 roku i była to Złotoryja. Kolejnym miastem lokowanym na tym samym prawie został Lwówek przed 1217 roku.

10 najstarszych miast w Polsce według aktu lokacyjnego

  1. Złotoryja – przed 1211 r.
  2. Lwówek – przed 1217 r.
  3. Opole – przed 1217 r.
  4. Racibórz – ok. 1217 r.
  5. Leśnica – 1217 r.
  6. Sobótka – 1221 r.
  7. Cieszyn – przed 1223 r.
  8. Środa Śląska – przed 1223 r.
  9. Nysa – 1223 r.
  10. Ujazd – 1223 r.

Grody słowiańskie – Pierwsze polskie protomiasta

Już od X wieku budowano liczne plemienne grodziska słowiańskie, często związane ze skupiskiem politycznym. [O tym, skąd się wzięli Słowianie przeczytasz tutaj] Miasta otoczone były wałem obronnym, co wyróżniało je architektoniczne od pozostałych osad. Jednakże nie wszystkie grody miały tzw. suburbium, czyli podgrodzia, z którego rozwijały się protomiasta. Dla przykładu pod siedzibą Państwa Wiślan na Wawelu istniało suburbium Okół, które później się rozrastało aż do lokacji miasta Krakowa w 1257 roku.

W okresie początku Państwa Polskiego można wyróżnić kilka grodów o cechach protomiejskich. Spełniały one ważną rolę w administracji nad zarządzaniem krajem. Sam Gall Anonim wymienił 6 miejscowości i nazwał je „głównymi siedzibami Królestwa”. Były to: Gniezno, Poznań, Wrocław, Sandomierz, Kraków i Płock. Stosował słowa civitas lub urbs co oznacza miasta.

W podgrodziach najważniejszą rolę odgrywali kupcy, dla których wyznaczano z czasem targi. W XII wieku zaczęły powstawać osobne osady targowe ze specyficznym prawem targowym w celu intensyfikacji obrotu dobrami. Na miejscu większości z tych osad lokowano później właściwe miasta. Pozostali mieszkańcy podgrodzia to tzw. lud, czyli rzemieślnicy i ludność służebna. Czasem pojawiały się osobno przy grodach gminy żydowskie lub kolonie przybyszów z Zachodu.

XV-wieczny Wrocław. Ilustracja pochodzi z Kroniki norymberskiej. Fot. History/Universal Images Group via Getty Images

Według Henryka Samsonowicza i Marii Boguckiej w okresie panowania Bolesława Krzywoustego na ziemiach polskich istniało 5 głównych miast:

  • Kraków,
  • Wrocław,
  • Wolin,
  • Gniezno
  • Kołobrzeg.

Populacja tych miast wahała się od 4 do 5 tys. mieszkańców. Tymi, które były szczególnie interesujące to Kraków i Wolin.

Wolin – co warto wiedzieć o historii miasta?

  • Największy rozkwit Wolina trwał od X do połowy XI w.
  • Ze wszystkich wymienionych miast, Wolin jest ośrodkiem, które jako pierwsze stało się znane z bogatego handlu.
  • O Wolinie pod inną nazwą pisano w wielu źródłach germańskich i skandynawskich. W porcie spotykać się mieli rzekomo przedstawiciele wielu kultur. 
  • Planistycznie nie było to rozwinięte podgrodzie. Miasto złożone było z drewnianych chat różnego typu oraz pomostów drewnianej konstrukcji. W centrum miasta usytuowana była główna świątynia pogańska. Samo miasto otaczało zaplecze wielu innych grodów i osad.
  • Obecne były rozwinięte fortyfikacje wałowe, ale nie tak potężne, jak choćby w Gnieźnie.
  • Niektórzy badacze twierdzą, że ludność miasta mogła sięgać 10 tys. mieszkańców. 
  • Sława Wolina skusiła Mieszka I do podboju bogatego ośrodka. Ostatecznie panowanie polskie trwało na wyspie bardzo krótko.

WolinRekonstrukcja wydarzeń historycznych w Wolinie sprzed 1000 lat. Fot. DEA/C. BALOSSINI/Contributor/Getty Images

Kraków – jedno z najstarszych polskich miast

  • Głównym ośrodkiem było wzgórze na Wawelu, wokół którego zaczęło rozrastać się podgrodzie.
  • Początki osadnictwa na Wawelu związane są z legendarną postacią „króla” Kraka. Jeszcze przed podbojem przez Państwo Wielkomorawskie w IX w. Wawel był centrum hipotetycznego Państwa Wiślan.
  • Kraków wyróżnia się tym, że jako pierwsze z miast polskich może się pochwalić tak intensywnie zakumulowanym kamiennym budownictwem romańskim w XII w. Konkurować z nim w tej części Europy mogła tylko czeska Praga.

WawelWzgórze na Wawelu. Fot. Henryk Sadura/Getty Images

Czy Kalisz jest najstarszym miastem w Polsce?

Historia Kalisza – miasta położonego na szklaku piastowskim – nadal wywołuje wśród badaczy wiele pytań. Nie ma właściwie zgody, co do pochodzenia nazwy miasta. W II w. n. e. geograf Ptolemeusz z Aleksandrii naznaczył na mapie Europy miejscowość wzdłuż bursztynowego szlaku o nazwie Calisia. Do dzisiaj rzeczywista lokalizacja owej Calisii jest sporna. Nie znaleziono satysfakcjonujących dowodów z samego Kalisza, które potwierdziłyby istnienie tu dużej osady ludzkiej w owym czasie. Z drugiej strony istnieje wiele stanowisk przy Kaliszu bogatych w znaleziska rzymskie. Nie budzi też wątpliwości, że szlak bursztynowy przebiegał właśnie w tej okolicy. Niestety pierwotny gród piastowski, z którego rozwinął się dzisiejszy Kalisz, jest tworem słowiańskim niezwiązanym z tym, o czym pisał Ptolemeusz.

Sama nazwa miasta wydaję się być idealnym tłumaczeniem. Językoznawcy wskazują jednak na pochodzenie od prasłowiańskiego słowa kał, czyli bagno. Pomimo kontrowersji tożsamość Kalisza jest mocno związana ze swymi legendarnymi początkami. Obchodzone są tam hucznie rocznice jubileuszu istnienia miasta. Już sam Jan Długosz nazwał Kalisz najstarszym miastem polskim. Ze względu jednak na brak dowodów archeologicznych o początkach Calisii za rok narodzin miasta w dość absurdalny sposób obrano 160 rok n.e. Nie wiadomo nawet czy wtedy wydano dzieło Ptolemeusza. Na pewno jednak pasowało to ówczesnym władzom przy obchodach 1800. rocznicy powstania miasta – w 1960 roku.

Mural w Kaliszu. Fot. Michael SERRAILLIER/Contributor/Getty Images

Najstarsze miasto Polski – Co warto wiedzieć?

Ze względu na różne kryterium trudno wskazać jedno najstarsze miasto Polski.
1.    Pierwszym miastem polskim, które zostało lokowane na prawie niemieckim była Złotoryja.
2.    Kraków był pierwszym miastem, w którym silnie rozwinęło się kamienne budownictwo okresu romańskiego.
3.    Wolin był pierwszym ośrodkiem handlu dalekosiężnego z potencjalnie najwyższą liczbą ludności ze wszystkim pierwszych miast Polski.
4.    Kalisz nadal pozostaje zagadką.

Źródła:

  • Bardach J.; Leśnodorski B.; Pietrzak M. 2009, Historia ustroju i prawa polskiego,
  • Bogucka M.; Samsonowicz H., Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej,
  •  Moździoch S. 2012, Grody wczesnopiastowskie w świetle wyników tzw. badań „milenialnych” oraz efektów najnowszych prac wykopaliskowych [w:] Mezi raným a vrcholným středověkem, (red: ) Jiří Doležel, Martin Wihoda, str. 443–458,
  • Musiaka Ł. 2014, Wolin i Uznam – obszar pogranicza czy centrum regionu? Historyczne i współczesne uwarunkowania funkcjonowania wysp, Acta Univesitatis Lodziensis Folia Geographica Socio-Oeconomica, nr 16, str. 73–95,
  • Piekalski J. 2015, Policentryczne struktury protomiast Europy Środkowo-Wschodniej, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, R. 63, nr 2, str. 201–217,
  • Trzeciecki M. 2018, Grody „plemienne” i „wczesnopaństwowe” na Mazowszu (IX–XI w.). Stan badań, problematyka i możliwości interpretacji, Historia Slavorum Occidentis, nr 2
  • Samsonowicz H. 1965, Badania nad dziejami miast w Polsce, Kwartalnik Historyczny, R.72, nr 1, str. 11–126
  • https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/historia/1506370,1,kalisz-zptolemeusza.read