System wierzeń starożytnych Rzymian od zawsze znajdował się pod silnym wpływem obcych kultur. Podwalin religii rzymskiej należy szukać w pierwotnych wierzeniach praindoeuropejskich, a do jej rozwoju w największej mierze przyczynili się Etruskowie i Grecy. Należy wspomnieć, że każda kultura, która była włączana do granic Imperium, dokładała swoją cegiełkę do rozwoju tamtejszych wierzeń. W rezultacie powstał skomplikowany system, który dziś nazywamy mitologią rzymską.
Charakterystyka mitologii rzymskiej
W fazie pierwotnej rzymski system wierzeń miał charakter typowo praktyczny, powiązany z chłopskim życiem społeczeństwa. Dosłownie każda czynność miała swoje bóstwo, którego wola decydowała o jej powodzeniu lub niepowodzeniu. Dotyczyło to każdego aspektu codzienności. Oczywiście, już wtedy istniały bóstwa nadrzędne, ale wpływ pomniejszych istot nadludzkich na codzienność Rzymian był ogromny.
Każdy z bogów miał swój określony obszar działania, zwykle wąski, ograniczony do konkretnej czynności. Przykładowo, inny bóg inicjował pierwszy płacz noworodka, inny sprawował pieczę nad jego kołyską, inny uczył go jeść i pić, jeszcze inny doglądał nauki chodzenia. To samo dotyczyło uprawy roli, gdzie dosłownie każdej czynności patronował inny bóg. To sprawiło, że najdawniejsze wierzenia starożytnych Rzymian cechowały się rozbudowaną obrzędowością i systemem składania ofiar.
O swoich bogach Rzymianie nie wiedzieli zbyt wiele. Istoty wyższe były przez nich pojmowane w kategoriach bytów bezosobowych, bez określonej płci. W odróżnieniu od bóstw greckich, bogowie rzymscy nie odwiedzali świata śmiertelników i nie ukazywali się ludziom. Nie wpływali na ich sprawy w sposób bezpośredni. Wtedy jeszcze nie powstawały żadne podania i opowieści o ich życiu. Na temat bogów wiedziano jedynie, że trzeba ich nieustannie czcić, a chcąc zyskać ich przychylność, należy składać im ofiarę.
Duchy w mitologii rzymskiej
W początkowej fazie kształtowania się rzymskiego systemu wierzeń szczególnie mocno zarysowywała się wiara w duchy i kult zmarłych. Rzymianie otaczali czcią dusze swoich przodków, zwane manes. Czcili też lary, czyli duchy opiekuńcze, sprawujące pieczę nad domostwem i polem, oraz penaty, czyli opiekuńcze duchy spiżarni.
Mitologia rzymska pod wpływem obcych kultur
Rzymskie pojmowanie istot boskich zaczęło się zmieniać w czasach królewskich, pod wpływem wierzeń etruskich. To właśnie od Etrusków Rzymianie nauczyli się uosabiać dotąd bezkształtne bóstwa. Wtedy też zaczęły powstawać posągi przedstawiające bogów pod postacią istot o cechach ludzkich i pierwsze świątynie.
Bezsprzeczny wpływ na rzymski system wierzeń wywarła etruska triada, na którą składają się: Tinia (bóg burzy), Uni (żona Tinii, bogini kosmosu i miasta Perusia) i Menrva (bogini mądrości, zdrowia rzemiosła, sztuki i wojny). Rzymianie utożsamiali te bóstwa z trójcą kapitolińską: Jowiszem, Junoną i Minerwą.
W V wieku p.n.e. w rzymskim systemie wierzeń zaczęły pojawiać się elementy religii Hellenów. Mitologia grecka zaczęła przenikać do Rzymu, a wiele bóstw Hellady znalazło swoje miejsce w rzymskim kanonie, jako di novensides, czyli bogowie przybysze funkcjonujący obok di indigante – bóstw rodzimych. Z czasem nastąpiło całkowite zespolenie bożków z kanonów obu kultur.
Bogowie mitologii rzymskiej
Rzymianie mieli swoich rodzimych bogów, ale z czasem ich kanon zaczął poszerzać się o boskich przybyszów. Dodatkowo, w mitologii rzymskiej pojawiają się liczne personifikacje, czyli bóstwa stanowiące uosobienie ludzkich uczuć, cech, wyobrażeń i innych pojęć ogólnych.
O ile mitologia nordycka wskazuje na śmiertelność bogów, to Rzymianie czcili swoje bóstwa jako istoty nieśmiertelne. Najważniejszym bogiem w wierzeniach starożytnych Rzymian był Jowisz (Jupiter). Miał swojego odpowiednika w greckim kanonie, a był nim Zeus. Kult Jowisza narodził się wokół Wzgórz Albańskich, a z czasem trafił do Wiecznego Miasta. Rzymianie widzieli w nim boga jasnego nieba, odpowiedzialnego za wszystkie związane z nim zjawiska. To Jowisz zsyłał deszcz, ale w gniewie mógł być też sprawcą suszy. Władał piorunami i posługiwał się nimi jak bronią.
Drugim bogiem po Jowiszu był Mars. Pierwotnie był opiekunem wojowników i strażnikiem plonów i trzód. Z czasem zaczęto utożsamiać go z Aresem i uznano za ojca Romulusa.
Do najwyższych bóstw staroitalskich zaliczany był także Janus. Ten bóg nie miał swojego odpowiednika w wierzeniach Hellady. Rzymianie pojmowali Janusa jako boga wszelkich początków. Poświęcali mu pierwszy brzask dnia, pierwszy miesiąc w roku i pierwszy dzień każdego miesiąca.
Wysoką pozycję w rzymskich wierzeniach zajmował też Kwirynus. Początkowo przedstawiano go na podobieństwo Marsa, ale w czasach republiki był już całkowicie utożsamiany z Romulusem.
Inne ważne bóstwa rzymskie to:
- Junona – żona Jowisza, uosobienie wzorowej matki;
- Minerwa – podobna do Ateny opiekunka sztuki i rzemiosła;
- Westa – bogini stojąca na straży domowego ogniska;
- Orkus – władca podziemnego świata i bóg zmarłych.
Ile jest wszystkich mitów rzymskich?
Nie sposób stwierdzić, ile mitów powstało wokół rzymskich bogów, herosów i innych nadistot. Jak wspomnieliśmy, na początku Rzymianie nie spisywali boskich dziejów. Gdy ich wierzenia znalazły się pod wpływem obcych kultur, zaczęli przywłaszczać sobie nie tylko ich bogów, ale także związane z nimi mity. Niektóry stanowiły wierną kopię oryginału, do innych wprowadzano elementy typowo rzymskie.
Najważniejsze mity rzymskie
Wymieniając najważniejsze rzymskie mity, należy wskazać na dwie legendy: o Eneaszu i o powstaniu Rzymu.
Wędrówki Eneasza
Mit przedstawia historię Eneasza, ocalałego z trojańskiej rzezi. Tej samej nocy, gdy Achajowie podstępem wtargnęli do Troi, Eneasza we śnie odwiedził Hektor, nakazując mu ucieczkę z miasta. Tytułowy bohater zabrał ze sobą swoją żonę, syna i ojca, ale Troję opuścił już bez małżonki, która zgubiła się w ferworze walki. Rozpoczęła się trwająca lata wędrówka, podczas której Eneasz musiał mierzyć się z wieloma przeciwnikami, w tym także z rozgniewanymi bogami.
W pierwszej kolejności dotarł do Tracji, ale gdy zorientował się, że tamtejszy król przeszedł na stronę Greków, czym prędzej opuścił krainę. Jego następnym przystankiem była świątynia Apollina na Delos. Tamtejsza wyrocznia nakazała mu obrać kurs na Kretę. Zaraza zmusiła załogę do szybkiego opuszczenia wyspy. Statek dobił do wyspy zamieszkałej przez harpie. Jedna z nich przepowiedziała Eneaszowi, że nową ojczyznę znajdzie na zachodzie. Dotrze do celu, gdy głód zmusi jego i załogę do zjedzenia stołów.
Po licznych perypetiach Trojańczyk dotarł wreszcie do miejsca, gdzie Tyber wpada do morza. Załoga była tak głodna, że zjadła podpłomyki, które na statku pełniły funkcję stołów. Wówczas Eneasz przypomniał sobie słowa harpii i zrozumiał, że dotarł do nowej ojczyzny. Tą krainą rządził Latinus. Władca wcześniej miał sen o nieznanym przybyszu, któremu musi oddać za żonę swoją córkę Lawinię. Trojańczyk mógł ją poślubić tylko pod warunkiem pokonania Turnusa, wodza Rutulów, któremu księżniczka była obiecana jeszcze przed przybyciem wędrowca. Eneasz wyszedł zwycięsko z bitwy. Poślubił Lawinię i założył miasto Lawinium. Cztery lata później doszło do starcia z Rutulami. W trakcie walki władca przepadł bez śladu. Na tronie zasiadł jego syn, Julus.
Powstanie Rzymu
Syn Eneasza założył własne miasto, które nazwał Alba Longa. Rządziło nim wielu władców. Ostatni, Prokos, miał dwóch synów – Numitora i Amuliusa. Jako starszy z braci, to Numitor odziedziczył tron. Amulius nie zamierzał jednak pogodzić się z tym, Zebrał wojsko i obalił nowego władcę. Żeby zabezpieczyć tron dla swoich synów, córkę swojego brata, Reę Sylwię, uczynił westalką. Ta jednak była w ciąży z samym Marsem. Gdy urodziła dwóch synów, Romulusa i Remusa, uzurpator skazał ją na śmierć, a chłopców nakazał umieścić w koszyku i wrzucić do Tybru.
Szczęśliwym zrządzeniem losu, koszyk zatrzymał się na pniu drzewa. Bliźniaków odnalazła wilczyca, która codziennie karmiła ich swoim mlekiem. Później natrafił na nich Faustulus, pod którego opieką wyrośli na silnych mężczyzn. Ich pochodzenie wyszło na jaw, gdy doszło do sprzeczki między pasterzami Numitora i Amuliusa. Żeby zakończyć waśń, Remusa postawiono przed obliczem Numitora. Zapytany o pochodzenie, opowiedział historię swoją i swojego brata. Numitor rozpoznał w nim własnego wnuka. Nakazał sprowadzić Romulusa i zaczął opracowywać plan obalenia uzurpatora.
Po osadzeniu na tronie swojego dziadka, chłopcy opuścili miasto z zamiarem założenia własnego. Nie mogli jednak dojść do porozumienia w kwestii objęcia władzy. Romulus zasiadł na Kapitolu, Remus na Awentynie. Spór rozstrzygnęli bogowie, zsyłając znaki, które bracia mieli dostrzec. Pierwszy, 6 sępów, zauważył Remus, drugi – 12 sępów – dostrzegł Romulus. Bogowie ogłosili, że założycielem miasta zostanie Romulus. Remus nie zamierzał jednak respektować wytyczonych granic. Zabił brata i ogłosił, że każdy, kto zechce odebrać mu jego terytorium, zginie jak Romulus.
Ciekawostki o mitologii rzymskiej
Powyżej przedstawiliśmy najważniejsze informacje o mitologii rzymskiej. Na koniec zostawiliśmy kilka ciekawostek dotyczących wierzeń starożytnych Rzymian.
- Rzymianie nie byli specjalnie przywiązani do swoich bóstw. W trakcie wojen zwyczajowo modlili się do bogów, do których swoje modły kierowali ich przeciwnicy. W ten sposób chcieli przeciągnąć ich na swoją stronę i zapewnić sobie przewagę.
- O ile antycznych Greków cechowała bojaźń boża, to mieszkańcy Wiecznego Miasta podchodzili do swoich bóstw z większym dystansem. Nie bali się przedstawiać ich w ujęciu satyrycznym i żartować na ich temat. Należy jednak podkreślić, że do obrzędowości podchodzili z największą powagą. Wierzyli bowiem, że ciągłe kontakty z bogami są warunkiem dobrobytu.
- Kult greckich bogów cieszył się największą popularnością wśród mieszczan. Chłopi chętniej oddawali cześć bóstwom natury.
