Potrzeba tłumaczenia sobie zjawisk, których nie sposób objąć umysłem, towarzyszy ludziom od zawsze. Dziś nauka daje nam odpowiedź na wiele pytań, ale w starożytności wszelkie pojęcia abstrakcyjne postrzegano jako wolę siły wyższej. Już u zarania cywilizacji pojawiła się potrzeba wyjaśnienia tego, co niezrozumiałe. To doprowadziło do powstania zespołów wierzeń.
Każda kolejna kultura tworzyła swoich bogów, których nierzadko stawiała obok już wykreowanych i nadawała im indywidualne atrybuty. Jednocześnie, wśród opowieści o bóstwach spisywano także dzieje zwykłych ludzi. Mity antycznych Greków stanowią lustrzane odbicie świadomości Hellenów i relacji, jakie zachodziły w ówczesnym społeczeństwie. Z czasem ich funkcja religijna całkowicie zanikła, ale dziś stanowią jedno z najcenniejszych źródeł wiedzy o życiu w antyku.
Charakterystyka mitologii greckiej
Mówiąc o mitologii greckiej, na myśli trzeba mieć zbiór mitów traktujących o powstaniu świata, bogach, herosach i ich związkach z ludźmi. Opowieści te początkowo były przekazywane ustnie, z czasem zyskały formę literacką.
To właśnie z mitów starożytni czerpali wiedzę na temat świata i zasad, które nim rządzą. Poprzez mitologię Hellenowie próbowali zrozumieć powstanie i historię świata. W mitach zawarty był zbiór norm etycznych i społecznych, które określały rolę jednostki. W opowieściach, o których mowa, zawarte były przede wszystkim fikcyjne historie, ale te nierzadko przeplatały się z historycznymi wydarzeniami.
Mitologia, jako nieodłączny element starożytnej kultury i religii greckiej, miała charakter politeistyczny. Greckie opowieści wyrażały wiarę w wielu bogów. Każdy element przyrody miał w nich swojego boskiego opiekuna, podobnie zresztą jak każde zachodzące w naturze zjawisko. W tym miejscu należy jednak podkreślić, że w odróżnieniu od wielu innych starożytnych kultur, w greckiej wierze nie występowało zjawisko ortodoksji. Owszem, w sferze praktyk i obrzędów obowiązywało pewne ujednolicenie, ale w interpretacji opowieści o bogach i herosach istniała spora swoboda, a polemika i krytyka nie były rzadkimi zjawiskami. Wynikało to przede wszystkim z organizacji kraju.
W starożytności Grecja nie stanowiła jednolitego aparatu państwowego. Kraj składał się z polis, zachowujących względem siebie niezależność. Każde miasto-państwo czciło innego boga. Poszczególne bóstwa były postrzegane inaczej i nadawano im inne atrybuty. Wyraźnie widać to w mitach, których różne wersje często są niespójne, a nawet sprzeczne.
Bogowie mitologii greckiej
Mitologia nordycka przedstawia bogów jako istoty śmiertelne. Grecy wyobrażali sobie ich inaczej. W wierzeniach Hellady, bóstwa były nieśmiertelnymi nadistotami, jednak wielu z nich zachowywało pewne cechy charakterystyczne dla zwykłych śmiertelników. Nie można jednak nie wspomnieć, że greckie postrzeganie bóstw zmieniało się w czasie.
W najstarszych opowieściach, opisujących czas, kiedy na świecie nie było jeszcze ludzi, bogowie byli przedstawiani jako istoty krwawe, toczące między sobą walkę o władzę. Po nich świat zasiedlały istoty nieludzkie – cyklopi, tytani i giganci.
Dopiero gdy nastał czas Olimpijczyków, bóstwa stały się bliższe śmiertelnikom. Grecy czcili wówczas bogów antropomorficznych – wszechwładnych i żyjących wiecznie, ale podobnych do ludzi i mających ludzkie wady. Z jednej strony posiadali nadprzyrodzone moce, zaś z drugiej – często ulegali pospolitym słabościom.
W wierzeniach Greków, bogowie przez długi czas koegzystowali z ludźmi. Nie tylko schodzili do krainy śmiertelnych i ukazywali się im, ale także nawiązywali z nimi bliskie relacje. W starożytnych opowieściach bogowie często romansowali ze śmiertelnymi, podobnie zresztą jak boginie.
Wszelką władzę nad ludźmi sprawowali bogowie olimpijscy. To oni decydowali o ich istnieniu, życiu i śmierci. To właśnie dla niech wznoszono świątynie, w których oddawano im cześć. Bogów olimpijskich było w mitologii dwunastu, choć trzeba zaznaczyć, że w poszczególnych mitach wymieniane są różne ich imiona (przykład wspomnianej wcześniej niejednoznaczności greckiej mitologii).
W każdym źródle pojawia dziesięć bóstw: Zeus, Hera, Posejdon, Hermes, Apollo, Hefajstos, Afrodyta, Atena, Apollo i Artemida. Obsada pozostałych dwóch miejsc pozostaje niejasna. Zależnie od źródła, na Olimpie mogli zasiadać: Hades, Hestia, Demeter lub Dionizos.
Ile jest wszystkich mitów greckich?
Mity początkowo były przekazywane ustnie, a dopiero po latach zyskały formę literacką. Najważniejszymi źródłami wiedzy na temat mitologii są utwory Homera i Hezjoda. Poza „Iliadą”, „Odyseją”, „Hymnami homeryckimi” i „Teogonią”, o mitologii traktują także niereligijne utwory poetów Hellady i Rzymu (m.in. Apolloniusza Rodyjskiego, Kallimacha, Owidiusza i Hyginusa), traktaty mitografów i prace historyczne.
Dziś nie sposób jednoznacznie stwierdzić, ile powstało mitów. Wydana w 1955 roku monografia Roberta Gravesa zawiera opis 171 opowieści.
Najważniejsze mity greckie
Mity greckie poruszają najróżniejszą tematykę, od powstania świata i pierwszych bogów, przez krwawe wojny, aż po opis dziejów poszczególnych bóstw, herosów i innych istot. Poniżej przybliżamy kilka najważniejszych.
Mit o narodzinach świata
Według greckiej opowieści, świat wyłonił się z Chaosu. A czym był ów Chaos? Jedni widzieli w nim bezkształtnego boga, inni – otchłań wypełnioną siłą twórczą i boskim nasieniem. Z Chaosu wyłoniły się dwa potężne bóstwa: Uranos (niebo) i Gaja (ziemia). Z ich związku wyłonili się tytani, cyklopi i hekatonchejrowie.
Szkaradne potomstwo napełniało strachem Uranosa. Bóg postanowił strącić ich do czeluści Tartaru. Gaja znienawidziła go za to i wraz z najmłodszym tytanem, Kronosem, uknuła spisek przeciwko władcy. Uzbrojony w sierp Kronos haniebnie okaleczył ojca, z którego krwi zrodziły się boginie zemsty.
Wraz z bogami rodził się świat. Na stały ląd zaczęły padać promienie słoneczne i krople deszczu. Wzniosły się lasy, w których zaczęły pojawiać się zwierzęta. Władza pozostawała w rękach Kronosa, obok którego zasiadała jego małżonka Reja. Tytan nie mógł zapomnieć klątwy ojca, który przepowiedział mu, że tak jak on pozbawił go władzy, tak jego potomek zrzuci go z tronu. Połykał każde kolejne dziecko, które zrodziło się z jego związku z Reją. Dzięki sprytowi matki, ocalał jedynie Dzeus (Zeus). Ten w przyszłości stoczył z ojcem walkę o panowanie. Zanim zasiadł na tronie, musiał poradzić sobie z całym pokoleniem gigantów.
Mit o Demeter i Korze
To właśnie ta opowieść wskazuje, jak w starożytności postrzegano pory roku. Demeter, bogini pól i urodzaju, wraz ze swoją córką Korą przechadzała się po łące. Przestrzegła ją przed zrywaniem narcyzów, poświęconych bogom podziemi. Ta jednak uległa pokusie.
Upojona zapachem kwiatów, straciła czujność. Wykorzystał to Hades, który porwał Korę do krainy podziemia. W końcu sam Zeus nakazał mu uwolnić córkę Demeter. Ten jednak podstępem sprawił, że każdego roku Kora musiała wracać do podziemi na trzy miesiące. W tym czasie na ziemi zapadała zima, a cała przyroda zamierała. Gdy Kora wracała do matki, świat budził się do życia. Następowała wówczas wiosna. Gdy ich szczęście kwitło, następowało lato. Gdy następował czas rozstania, świat zaczynał płakać jesiennym deszczem.
Mit o Prometeuszu
Kolejny z ważnych mitów traktuje o stworzeniu człowieka i wyjaśnia, w jaki sposób powstały choroby i troski. Tytan Prometeusz był ojcem wszystkich ludzi. Z gliny zmieszanej z łzami ulepił pierwszego człowieka i dał mu duszę z iskier wykradzionych z rydwanu Heliosa. Człowiek był istotą podobną do bogów, ale słabą i nagą. By mógł przetrwać, Prometeusz dał mu przynależny bogom ogień.
Rozzłoszczony Zeus nakazał Hefajstosowi stworzyć kobietę podobną do bogiń. Tak powstała Pandora, która zeszła na ziemię z tajemniczą puszką, z której na świat wydostały się choroby, troski, smutki i cierpienia.
Prometeusz postanowił zemścić się na władcy Olimpu. Zabił wołu i podzielił go na dwie części. W jednej ukrył pod skórą całe mięso, w drugiej – tłuszcz i kości. Jedna z części miała być ofiarą dla Zeusa. Najwyższy z Bogów wybrał tę, która prezentowała się okazalej. Gdy odkrył, że pod skórą skrywają się wyłącznie kości i tłuszcz, postanowił przykładnie ukarać tytana. Nakazał przykuć go do góry Kaukazu, gdzie głodny sęp wyszarpywał mu wciąż odrastającą wątrobę.
Jaka jest różnica między mitologią grecką a rzymską?
Mitologia rzymska w dużej mierze opiera się o mity greckie. Nie można jednak stwierdzić, że stanowi ich wierną kopię. Rzymianie nadawali bogom własne nazwy, często przypisywali im inne atrybuty i cechy. Bogowie rzymscy nie schodzili do krainy śmiertelników i nie spoufalali się z ludźmi. W porównaniu z greckimi bóstwami, byli bardziej wojowniczy. Należy także wspomnieć, że mitologia rzymska w znacznej części opiera się na lokalnych podaniach, właściwych wyłącznie dla kultury rzymskiej (mit założycielski, mity ajtiologiczne).
Ciekawostki o mitologii greckiej
Powyżej przedstawiliśmy najważniejsze informacje o mitologii greckiej. Na koniec zostawiliśmy kilka ciekawostek dotyczących wierzeń Hellenów.
- Dobrze znany symbol farmacji – kielich i oplatający go wąż – ma swoje korzenie w mitologii greckiej. Starożytni uważali, że czara i wąż były atrybutami Higiei – bogini zdrowia.
- Pandora, pierwsza kobieta w dziejach ludzkości, została zesłana przez Zeusa, jako kara za czyn Prometeusza, który wykradł ogień z Olimpu.
- Bogowie greccy mieli niemal absolutną władzę nad ludźmi. Niemal, bo nie mieli wpływu na los i przeznaczenie.
- Hellenowie nie idealizowali swoich bogów. W greckich opowieściach nie brakuje opisów boskich słabości. Niektórzy nie potrafili godzić się z porażką, inni okazywali zazdrość, jeszcze inni łatwo ulegali pożądaniu.
