Gromady kuliste, mgławice planetarne, galaktyki – te wszystkie obiekty sprawiają, że gwiazdozbiór Herkulesa wzbudza szczególnie duże zainteresowanie wśród amatorów obserwacji nocnego nieba. Z obszaru Polski konstelację można podziwiać przez dość długi czas. Nieuzbrojone oko dostrzeże wiele gwiazd Herkulesa, a nawet niezbyt zaawansowany sprzęt pozwoli podziwiać sporo interesujących obiektów z katalogu Messiera.
Gdzie jest na niebie gwiazdozbiór Herkulesa?
Herkules (Hercules) to gwiazdozbiór nieba północnego. Konstelacje, które sąsiadują z nim na firmamencie, to:
- gwiazdozbiór Smoka,
- gwiazdozbiór Wolarza,
- Korona Północna,
- gwiazdozbiór Węża (Głowa Węża),
- gwiazdozbiór Wężownika,
- gwiazdozbiór Orła,
- gwiazdozbiór Strzały,
- gwiazdozbiór Liska,
- gwiazdozbiór Lutni.
Herkules (Hercules) / ryc. John Flamsteed, Wikimedia Commons,public domain
Gwiazdozbiór Herkulesa można obserwować na szerokościach geograficznych pomiędzy 39° S a 90° N. W Polsce jest widoczny od wiosny do jesieni. Nieuzbrojonym okiem można dostrzec ok. 140 gwiazd, tworzących tę konstelację.
Herkules jest obszernym gwiazdozbiorem, w którego granicach znajduje się sporo dość jasnych gwiazd. W związku z tym, zlokalizowanie go na nocnym niebie nie jest zbyt trudnym zadaniem. Należy wypatrywać charakterystycznego czworoboku, tworzącego tułów wyobrażonej postaci herosa. Ten wzór znajduje się pomiędzy Lutnią a Koroną Północy.
Żeby ułatwić sobie zadanie, wystarczy zlokalizować Wegę, najjaśniejszą gwiazdę w konstelacji Lutni. Następnie należy poprowadzić linię do najjaśniejszej gwiazdy Korony Północy (Alphecca). Wyobrażona prosta przetnie gwiazdozbiór Herkulesa.
Dane obserwacyjne:
- rektascensja: 17 h,
- deklinacja: 30 stopni.
Charakterystyka gwiazdozbioru Herkulesa
Herkules to jedna z największych konstelacji. Jego powierzchnia przekracza 1225 stopni kwadratowych. Zajmuje 2,97 proc. powierzchni nieba, co w zestawieniu 88 gwiazdozbiorów oficjalnie uznawanych przez Międzynarodową Unię Astronomiczną daje mu 5. miejsce. Dla porównania, 18. pod względem wielkości gwiazdozbiór Żyrafy zajmuje 1,83 proc. nieba, a sklasyfikowany na 43. pozycji gwiazdozbiór Wielki Pies – 0,92 proc.
Jasne gwiazdy Herkulesa tworzą wyraźny czworokąt, łatwy do zaobserwowania na nocnym niebie. Cała konstelacja jest wyobrażana jako postać herosa dzierżącego w dłoni maczugę.
Najjaśniejszą gwiazdą gwiazdozbioru jest Beta Herculis (Korneforos). Mimo że wygląda jak gwiazda pojedyncza, w praktyce mamy tu do czynienia z układem podwójnym, który od Słońca jest oddalony o ok. 140 lat świetlnych.
Drugą najjaśniejszą gwiazdą konstelacji jest Zeta Herculis. To układ podwójny, którego składnikami są gwiazdy o typie widmowym G.
W umownych granicach Herkulesa można znaleźć wiele interesujących obiektów. Na szczególną uwagę zasługują gromady kuliste z katalogu Messiera. Najsłynniejsza z nich – Gromada Herkulesa (M13 lub NGC 6205, zwana też Wielką Gromadą Kulistą Herkulesa) – jest widoczna nieuzbrojonym okiem. Obserwowana w taki sposób, jawi się jako nieostra gwiazda. Żeby rozdzielić jej jasne gwiazdy, wystarczy sięgnąć po teleskop o średnicy 100 mm. Większy przyrząd pozwala zobaczyć jądro gromady. 20-centymetrowy teleskop pozwoli zaobserwować sześć łańcuchów gwiazd.
Gromada Herkulesa jest oddalona od Ziemi o 25,1 tys. lat świetlnych. Jej średnica to ok. 145 lat świetlnych. Jasność obserwowana obiektu wynosi 5,8 magnitudo. Mówimy tu zatem o największej i najjaśniejsze gromadzie kulistej na północnej półkuli nieba.
Kolejna gromada z katalogu Messiera, zlokalizowana w granicach Herkulesa, to M92 (NGC 6341). Ten obiekt należy do najstarszych gromad w Galaktyce. Jest też jedną z najjaśniejszych. Obiekt odległy o ok. 26,7 tys. lat świetlnych charakteryzuje się jasnością obserwowaną 6,4 magnitudo. Średnica gromady to ok. 109 lat świetlnych.
Najmniejszą i najbledszą gromadą kulistą w Herkulesie jest NGC 6229. Oddalona o ok. 99,5 tys. lat świetlnych, charakteryzuje się jasnością 9,4 magnitudo i średnicą 4,5′ łuku.
Wymieniając ciekawe obiekty w konstelacji Herkulesa, nie można pominąć NGC 6210. To mgławica planetarna o jasności pozornej 8,8 magnitudo. Wygląda jak dysk położony między deltą i betą gwiazdozbioru. 20-centymetrowy teleskop pozwala zaobserwować rozmytą mgłę o niebieskim kolorze. Gdy panują dogodne warunki pogodowe, można zaobserwować jej gwiazdę centralną, która świeci z jasnością 12,7 magnitudo.
Pochodzenie gwiazdozbioru Herkulesa
Gwiazdozbiór Herkulesa był znany już w starożytności. Babilończycy doszukiwali się na tym fragmencie nieba postaci Gilgamesza – półboga, który na początku istnienia świata zatriumfował nad siłami chaosu. Fenicjanie uważali natomiast, że konstelacja przedstawia Melkarta, czyli boga mórz. Jego święto wyznaczało początek wiosny.
Ten fragment nocnego nieba obserwowali też antyczni Grecy i Rzymianie. Jako że mitologie Hellady i Wiecznego Miasta w dużej mierze przenikają się, obie cywilizacje widziały w gwiazdach tę samą postać – mitycznego półboga, wielkiego herosa. W Grecji nosił imię Herakles, a w Rzymie – Herkules. To właśnie łacińska forma imienia wielkiego bohatera jest do dziś używana jako nazwa konstelacji.
Mitologia i znaczenie
W mitologii greckiej, Herakles był synem Zeusa i śmiertelniczki Alkmene, córki mykeńskiego króla Elektryona. Chcąc przekazać swojemu potomkowi dar nieśmiertelności, najwyższy z bogów olimpijskich przystawił dziecię do piersi swojej śpiącej żony, bogini Hery. Ta obudziła się i natychmiast zabrała pierś śpiącemu niemowlęciu. Mleko bogini rozlało się po niebie, tworząc Drogę Mleczną. Herakles nie zyskał nieśmiertelności, za to stał się nadludzko silny.
Hera nigdy nie zapomniała o zemście. Wściekła na męża, zesłała na Heraklesa obłęd. Opętany szaleństwem półbóg zabił całą swoją rodzinę. Szukając odkupienia, udał się do wyroczni delfickiej, która zleciła mu do wykonania 12 prac, którym nikt nie mógł podołać.
Pierwsza praca polegała na zabiciu lwa nemejskiego. W toku kolejnych heros musiał:
- zgładzić hydrę lernejską,
- schwytać łanię kerynejską i dzika erymantejskiego,
- oczyścić stajnię Augiasza,
- przegnać ptaki stymfalijskie,
- schwytać byka kreteńskiego,
- pojmać klacz Diomedosa,
- zdobyć pas Hipolity,
- uprowadzić trzodę Geriona,
- przynieść jabłka z ogrodu Hesperyd,
- sprowadzić Cerbera z Hadesu.
Po wykonaniu wszystkich, winy zostały Heraklesowi wybaczone.
Wiele mitycznych postaci, z którymi konfrontował się syn Zeusa, także ma swoje miejsce na nocnym niebie. W tym miejscu należy wskazać choćby na gwiazdozbiór Lwa (przedstawiający postać lwa nemejskiego), Smoka (obrazujący Ladona – strażnika złotych jabłek w ogrodzie Hesperyd) czy Raka (odwzorowujący Karkinosa – wielkiego raka, który na rozkaz Hery zaatakował herosa).
