Pod względem wielkości, gwiazdozbiór Raka zajmuje 31. pozycję – jego powierzchnia to 506 stopni kw. Jest to najsłabiej świecąca konstelacja pasa zodiakalnego. W Polsce można podziwiać ją od zimy do wiosny. Jeżeli wiemy, gdzie szukać, namierzenie gwiazdozbioru nie powinno być szczególnie problematyczne. Trzeba jednak pamiętać, że tworzą go dość słabe gwiazdy, więc obserwacja w mieście może zakończyć się niepowodzeniem.
Gdzie jest na niebie gwiazdozbiór Raka?
Rak (Cancer) to gwiazdozbiór nieba północnego. Jest położony między gwiazdozbiorami Bliźniąt (zachodnia część nieboskłonu) i Lwa (wschodnia część nieba północnego). Sąsiaduje też z Hydrą, Małym Psem, i Rysiem. Charakterystycznej, dość bladej konstelacji należy szukać, kierując swój wzrok pomiędzy szerokości geograficzne 56° S i 90° N. Nieuzbrojone oko dostrzeże do 60 tworzących go gwiazd.
Charakterystyka gwiazdozbioru Raka
Gwiazdozbiór Raka został odkryty przez Ptolemeusza. Grecki astronom skatalogował go w Almageście w II w n.e. Z całą pewnością, nie jest to najbardziej spektakularna konstelacja nieba północnego. Jako że tworzą go słabe gwiazdy, Rak jest najbledszy ze wszystkich gwiazdozbiorów zodiakalnych. Obserwowany z terenu miejskiego lub podmiejskiego, przypomina pustą przestrzeń, występującą między Bliźniętami a Lwem. W celach obserwacyjnych, najlepiej udać się do miejsca, w którym nie występuje skażenie świetlne.
Najjaśniejszą gwiazdą konstelacji (jasność na poziomie 3,5m) jest tworząca nogi Raka Beta Cancri (funkcjonująca pod arabską nazwą Traft, co można przetłumaczyć jako „koniec”). To olbrzym (czyli gwiazda w krótkotrwałym stadium ewolucji o średniej masie) typu K, który jest oddalony od Słońca o 290 lat świetlnych.
Drugie miejsce pod tym względem (jasność na poziomie 3,94m) zajmuje Delta Cancri (starożytni Babilończycy nazywali ją Arkushanangarushashutu, co należy tłumaczyć jako „gwiazda południowo-wschodnia Raka”), która wskazuje na jedną z najjaśniejszych gromad otwartych – Praesepe. Pomarańczowy olbrzym jest oddalony od Ziemi o 180 lat świetlnych. Ciekawostka – Delta Cancri jest pierwszą gwiazdą, która została zakryta przez Jowisza. To zjawisko miało miejsce 3 września 240 roku p.n.e.
Trzecia pod względem jasności (4,03m) jest Jota Cancri. Nie jest to jedna gwiazda, a układ podwójny, który składa się z białego karła typu A i żółtego olbrzyma typu G.
Wymieniając interesujące obiekty w gwiazdozbiorze Raka, nie można pominąć gromady Praesepe, oznaczonej symbolem M44. Obiekt składający się z rozproszonych gwiazd szóstej wielkości (i słabszych) jest jedną z najjaśniejszych gromad otwartych. Na nieboskłonie, zajmuje obszar trzykrotnie większy niż Księżyc w pełni. Praesepe liczy sobie 730 milionów lat, a od Słońca jest oddalona o 577 lat świetlnych. Tworzy ją przynajmniej 300 gwiazd, których łączna masa przekracza 55 mas Słońca.
W granicach konstelacji Raka znajduje się też kilka obiektów głębokiego nieba. Mówimy tu jednak o dość słabych galaktykach. Największą jasnością (10,4m) charakteryzuje się NGC 2775. Obiekt ma wiele obszarów zjonizowanego wodoru (wskazuje to na niezbyt odległą epokę procesów gwiazdotwórczych) i liczne ramiona spiralne.
Pochodzenie gwiazdozbioru Raka
Jak każdy zodiakalny gwiazdozbiór, Rak ma swoje korzenie w mitologii greckiej. W wierzeniach starożytnych Greków pojawia się potwór nazywany Karkinosem. Niektóre źródła przedstawiają go jako wielkiego raka, inne wskazują, że Karkinos był krabem.
Bestia obdarzona wielkimi szczypcami i mocnym pancerzem była na usługach Hery – trzeciej córki Kronosa i Rei, bogini niebios i płodności, żony Zeusa. Postać potwora można poznać nieco bliżej, studiując mit traktujący o dwunastu pracach Heraklesa.
Gwiazdozbiór Raka – mitologia, znaczenie
W starożytności, postaci umieszczane na sferze niebieskiej musiały zasłużyć sobie na tak duży zaszczyt, najczęściej wypełniając misję, której nie chciał lub nie mógł podjąć się nikt inny. Rak wyraźnie wyłamuje się z tego grona – jego zasługi były właściwie żadne, a o umieszczeniu go na firmamencie zadecydowała sympatia, którą mitycznego stwora miała darzyć bogini Hera.
Gwiazdozbiór Raka jest ściśle związany z dwunastoma katorżniczymi pracami, których miał podjąć się Herakles (Herkules). Te miały być karą za wymordowanie własnej rodziny, którą na herosa nałożyła wyrocznia delficka. Z postacią Karkinosa, Herakles spotkał się już podczas swojego drugiego zadania, w ramach którego miał zgładzić Hydrę Lernejską.
Władczyni Olimpu Hera darzyła głęboką nienawiścią Herkulesa, syna Zeusa i Alkmeny. Aby pozbawić herosa życia, bogini wyhodowała przerażającą Hydrę – morskiego węża o wielu głowach (niektóre źródła podają, że było ich dziewięć, inne wskazują na pięćdziesiąt lub nawet na sto), z czego jedna była nieśmiertelna. Potwór zamieszkiwał bagna w okolicach Lerny w Argolidzie. Aby odkupić swe winy, Herkules musiał zgładzić bestię.
Najsilniejszemu ze wszystkich ludzi towarzyszył Jolaos – jego przyjaciel i bratanek. Cięciami ostrego miecza, Herakles raz po raz pozbawiał Hydrę głów (w innej interpretacji, miażdżył łby bestii maczugą). Te jednak nieustannie odrastały. Na pomoc Hydrze wyruszył Karkinos. Wielki wąż zdołał opleść się wokół jednej nogi herosa, rak-potwór przypuścił atak na drugą, wczepiając się w nią ostrymi niczym miecz szczypcami. Wtedy Jolaos wykazał się niebywałym sprytem i zaczął wypalać rany po odciętych głowach. Łby przestały odrastać, bestia słabła. Herakles odciął wszystkie głowy Hydry, następnie przygniótł nieśmiertelny łeb wielkim głazem. Ostrze miecza herosa rozpruło brzuch bestii.
Co się stało z Karkinosem – wielkim rakiem? Gdy Hydra nie stanowiła już zagrożenia, Herkules zmiażdżył bestię swą maczugą. Potężny pancerz łatwo poddał się wielkiej sile półboga. Mimo że bestia poniosła porażkę, Hera postanowiła uhonorować Raka miejscem na nieboskłonie. Karakinos został umieszczony na zaszczytnej pozycji, tuż obok przerażającej Hydry.
Warto podkreślić, że greckie mity bywają niejednoznaczne, a opowieść o dwunastu pracach Heraklesa jest tego najlepszym przykładem. Istnieje bowiem interpretacja, według której to nie Hera umieściła Raka na firmamencie. Miał dokonać tego sam Zeus, ale nie za odwagę i zasługi w boju. Wielki Karakinos miał upamiętniać bohaterskie czyny Herkulesa.
Motyw gwiazdozbioru Raka jest też pośrednio związany z walką bogów z Gigantami. Mowa o synach Uranosa – olbrzymach o wężowych nogach. Kiedy władcy Olimpu obrócili w pył Tytanów, musieli uporać się z kolejnym zagrożeniem – z olbrzymami uosabiającymi niszczycielskie siły natury. Dionizos – bóg płodności, dzikiej natury i wina – wyruszył na wojnę na grzbiecie osła. Podobnie uczynił Hefajstos – opiekun rękodzielników. Podczas gdy bogowie zbliżali się do Gigantów, ich wierzchowce w przestrachu zaczęły ryczeć. Ten dźwięk był całkowicie obcy dla groźnych olbrzymów. Gdy tylko dotarł do ich uszu, zaczęli uciekać w popłochu.
W ten sposób, skromne zwierzęta wkradły się w boskie łaski. Wdzięczny Dionizos wyniósł je na nieboskłon i umieścił po obu stronach niewielkiego pasma, które przez Greków było określane jako Phante, czyli Żłób. Pasmo, o którym mowa, to Praesepe – jedna z najjaśniejszych gromad otwartych, znajdująca się w granicach gwiazdozbioru Raka.
Warto dodać, że gwiazdozbiór Raka jest też obecny w wierzeniach starożytnych Egipcjan. Mieszkańcy krainy nad Nilem widzieli w nim skarabeusza, czyli świętego chrząszcza, który w tamtejszej kulturze jest symbolem nieśmiertelności.
