Historia pieniądza wzbudza niemałe zainteresowanie. Nic dziwnego, w końcu mówimy tu o wynalazku, który wprawił w ruch tryby gospodarki. Tak samo interesująca jest historia kalendarza, który od czasów starożytnych aż do dziś wyznacza rytm naszego życia. Trzeba jednak zauważyć, że historia wynalezienia koła jest tematem, który porusza się dość rzadko. Faktem jest, że mówimy tu o jednym z najbardziej prymitywnych wynalazków. Wystarczy jednak wyobrazić sobie, jak dziś wyglądałby świat, gdyby nie to odkrycie. Trudno jest wskazać jakąkolwiek dziedzinę naszego życia, w której koło nie ma zastosowania. W którym momencie dziejowym zaczyna się jego historia?
Kiedy wynaleziono koło?
W starożytności powstało wiele wynalazków, które wyznaczyły kierunek biegu historii. Obróbka metalu, budowa łodzi – takie przykłady można mnożyć i mnożyć. Nic jednak nie napędziło postępu w takim stopniu, w jakim zrobiło to koło.
Wydaje się to niewiarygodne, ale zanim człowiek wynalazł koła i połączył je wspólną osią, potrafił już wznosić monumentalne budowle. Jak to możliwe? Trudno o jednoznaczną odpowiedź na to pytanie. Zdaniem badaczy, koło nie było inspirowane naturą, w przeciwieństwie do wielu innych narzędzi, które wytwarzano przed jego wynalezieniem. To typowo ludzki wynalazek, który wymagał myślenia abstrakcyjnego, będącego kluczowym składnikiem kreatywności.
Najstarsze znaleziska archeologiczne liczą ok. 5100–5300 lat. Należy jednak podkreślić, że znaleziono także niewiele młodsze artefakty. Czy to oznacza, że mniej więcej w tym samym czasie koło wynaleziono w wielu miejscach? Naukowcy nie są w tej kwestii zgodni. Niektórzy uważają, że koło wynaleziono tylko raz. Następnie wynalazek rozprzestrzenił się w innych obszarach świata. Nie brakuje jednak opinii, według których koło powstawało równolegle przynajmniej w dwóch miejscach. W tym miejscu dochodzimy do istotnego pytania – komu zawdzięczamy ten wynalazek?
Która cywilizacja wynalazła koło?
Także w tej kwestii trudno o jednoznaczną odpowiedź, przynajmniej na razie. Panuje pogląd, że twórcami koła byli Sumerowie, mimo że najstarsze fragmenty koła odkryto w innym miejscu. Zachowane świadectwa pisemne wskazują, że na terenie Mezopotamii koło było używane już w IV tysiącleciu p.n.e. W pierwszej kolejności wynaleziono koło garncarskie. Nieco później opracowano koło jezdne. Dowodem na to jest fragment glinianej tabliczki odnaleziony na dziedzińcu świątyni Innany w Mezopotamii. Artefakt datowany na 3150 rok p.n.e. przedstawia wóz osadzony na kołach.
Kolejny cenny artefakt, wskazujący na cywilizację sumeryjską, został odnaleziony w starożytnym mieście Kisz. Mowa o pozostałościach rydwanu. Pojazd był osadzony na kołach wykonanych z fragmentów, do połączenia których użyto kołków. Wiek znaleziska jest oceniany na ok. 4650 lat.
Gdzie odkryto najstarsze koło? Pozostałości, o których mowa, pochodzą ze Słowenii. Na bagnistych terenach w pobliżu Lublany odkryto artefakt, którego wiek jest datowany na 5100–5300 lat. Ma 72 cm średnicy i 5 cm grubości. Z całą pewnością nie jest to pierwsze koło, na co wskazuje jego konstrukcja. Składa się z dwóch dysków łączonych klinami. Wiadomo, że na początku wyrabiano lite koła. Badacze znaleźli też dębową oś o długości 142 cm.
Czego dowodzą te znaleziska? Że na terenie Bliskiego Wschodu już w IV i III tysiącleciu p.n.e. potrafiono wyrabiać koła i znaleźć dla nich praktyczne zastosowanie. Nie oznacza to jednak, że możemy mieć 100-procentową pewność, że koło powstało właśnie tam. Istnieje bowiem pewien dowód na to, że na terenie Europy Środkowej, a dokładnie – na obszarze Polski, koła były wyrabiane i używane wcześniej.
W 1976 w Bronocicach nad Nidzicą odkryto glinianą wazę, zabytek kultury pucharów lejkowatych. Zdobienia naczynia przedstawiają typowe elementy życia codziennego: rzeki, drzewa, uprawy, a także dwuosiowy wóz osadzony na kołach. Co niezwykle istotne, zdaniem badaczy przedmiot mógł powstać w 3635 roku p.n.e. Naukowcy są przekonani, że waza z Bronocic stanowi najstarsze znane odwzorowanie czterokołowego wozu. Nie można więc wykluczyć, że zanim koło pojawiło się na Bliskim Wschodzie, było już znane w Europie Środkowej.
Udoskonalenia koła
Na początku wyrabiano koła z litego drewna. Część mającą kontakt z podłożem zabezpieczano rzemiennymi pasami. Taka konstrukcja musiała być wytrzymała, co sprzyjało przewożeniu znacznych ciężarów. Miała jednak pewne minusy. Duża masa to mała prędkość, więc przydatność takich kół w późniejszych pojazdach bojowych była niewielka. Gdy pojawiała się potrzeba przewiezienia niewielkiego ładunku, stanowiły zbędne obciążenie dla zwierząt zaprzęgowych. Pojawiła się więc potrzeba „odchudzenia” koła. Zanim to jednak nastąpiło, uproszczono proces jego produkcji.
Z czasem koła zaczęto wytwarzać z fragmentów drewna, łączonych drewnianymi kołkami. Ta technika znacznie zwiększyła zakres surowca możliwego do wykorzystania w procesie produkcji, ale nie rozwiązywała problemu dużej masy dysku.
Znacznie lżejsze, a co za tym idzie – także szybsze koło ze szprychami opracowano ok. 2000 roku p.n.e. Twórcami takiej konstrukcji najprawdopodobniej byli Huryci, założyciele Mitanni. Z czasem drewniane szprychy zastąpiono wykonanymi z brązu, co dodatkowo zwiększyło wytrzymałość koła.
W I tysiącleciu p.n.e. zrezygnowano ze skórzanych pasów, którymi zabezpieczano koła przed ścieraniem. Zastąpiły je trwalsze elementy z miedzi lub brązu, później z żelaza.
Asyryjczycy udoskonalili transport konny. Na zdjęciu mural z pałacu w Niniwie. Fot. Universal History Archive/Universal Images Group via Getty Images
Rodzaje kół w historii
Warto pamiętać, że funkcja jezdna nie była jedyną realizowaną przez koło. Niewykluczone, że jeszcze wcześniej powstało koło garncarskie, któremu zawdzięczamy powstanie pierwszej maszyny produkcyjnej w historii.
Ok. 1000 roku p.n.e. na Bliskim Wschodzie zaczęto używać kołowrotów – mechanizmów do podnoszenia lub opuszczania ładunków. Później kołowrót znalazł zastosowanie w maszynach bojowych.
Ok. 350 roku p.n.e. Egipcjanie opracowali mechanizm przenoszący ruch obrotowy, który działał na tej samej zasadzie, co koła zębate. Tryby były jednak gładkie i wykorzystywały zjawisko tarcia. Koła zębate, początkowo wykonywane z drewna, później z brązu, w pierwszej kolejności rozpowszechniły się w państwach Hellady.
Nie można nie wspomnieć o kole wodnym, które pozwoliło praktycznie wykorzystać siły natury. Ten wynalazek najprawdopodobniej pojawił się w III wieku p.n.e. w Egipcie.
Co dało nam wynalezienie koła?
Wynalezienie koła bez cienia wątpliwości jest jednym z najważniejszych odkryć w dziejach. O ile na początku funkcja koła ograniczała się do zastosowań jezdnych i garncarskich, to z czasem pozwoliło tworzyć coraz bardziej zaawansowane maszyny i stało się motorem napędowym nowych dziedzin. Te pociągnęły za sobą rozwój kolejnych. Sama funkcja jezdna zdeterminowała powstanie dróg, kolejnego wielkiego wynalazku starożytności, który stał się fundamentem dalszego rozwoju cywilizacyjnego.
