Stefan Batory objął tron po abdykacji, a raczej ucieczce Henryka Walezego. Siedmiogrodzki wojewoda okazał się idealną przeciwwagą dla francuskiego monarchy, który za nic miał sprawy państwowe, a interesował się jedynie zdobyciem korony Francji. Gdy na tronie zasiadł Batory, polskie wojsko stało się jedną z największych potęg ówczesnego świata. Przed naszą armią drżała cała Europa. Nawet car Iwan Groźny musiał uznać jej siłę.
Kim był Stefan Batory?
Stefan Batory urodził się 27 września 1533 roku, w Szilágysomlyó (dzisiejsza Rumunia). Był synem wojewody siedmiogrodzkiego, Stefana Batorego, i córki podskarbiego korony węgierskiej, Katarzyny Telegdi. Został osierocony w młodym wieku. Ojciec Batorego zmarł, gdy ten miał zaledwie rok. Matka przyszłego króla Polski odeszła trzynaście lat później.
Stefanem zaopiekował się starszy brat, Krzysztof. Zadbał o jego edukację, najpierw wysyłając go na nauki na dwór wiedeński, a później – na studia we włoskiej Padwie. Tam nauczył się nie tylko historii wojskowości (Batory pochłaniał jedną książkę za drugą), ale także tolerancji dla innych nacji i wyznań, jako że przyszło mu funkcjonować w wielokulturowym środowisku.
Stefan Batory / ryc. Konstanty Aleksandrowicz, Wikimedia Commons, public domain
By zachować swoje dobra dziedziczne, musiał opowiedzieć się po stronie Habsburgów. Jednak gdy Węgry stanęły przed widmem najazdu tureckiego, zmienił sympatie polityczne i związał się z obozem popierającym Zápolyów. Królowa Izabela Jagiellonka potrzebowała wówczas lojalnych sojuszników. Batory szybko awansował i został mianowany naczelnym wodzem wojsk węgierskich.
W 1562 roku stoczył krwawą bitwę pod zamkiem Hadad. Starcia nie wygrał, ale dotkliwymi stratami, które zadał wrogowi, zmusił cesarza do zawarcia krótkotrwałego rozejmu.
W 1564 roku rozpętał się kolejny konflikt. Cesarz Maksymilian II postanowił zająć przygraniczne rejony. Jego łupem miał paść między innymi Tokaj. Obronę tego rejonu powierzono Batoremu. Rozkaz wypełnił, wycinając wroga w pień. Węgierski król powierzył mu także prowadzenie rozmów pokojowych. Jednak w trakcie ich trwania zapadła decyzja o zmianie sojuszników i Stefan Batory został uznany za zdrajcę. Został wówczas uwięziony na dwa lata.
Gdy odzyskał wolność, zyskał poparcie sułtana Selima II i został wybrany wojewodą siedmiogrodzkim. Jako faktyczny zarządca księstwa stawiał przede wszystkim na dyplomację, ale gdy to zawodziło, nie wahał się przed użyciem siły. Pod jego rządami Siedmiogród rozkwitał gospodarczo i kulturalnie.
Jak Stefan Batory został królem Polski?
W tym czasie najważniejszą osobą w Polsce była Anna Jagiellonka. Po bezpotomnej śmierci króla Zygmunta Augusta, stała się jedyną dziedziczką dóbr jagiellońskich. Szlachcie zależało na ich upaństwowieniu, więc musieli znaleźć kandydata na męża, który w drodze elekcji zostanie królem Polski. Wybór padł na Henryka Walezego. Francuski książę miał obiecać, że po koronacji poślubi Jagiellonkę. Słowa nie dotrzymał, a gdy pojawiła się okazja przejęcia korony Francji, potajemnie opuścił kraj. Senat stanął przed koniecznością znalezienia kolejnego kandydata do tronu.
Mocnym kandydatem do przejęcia tronu był Maksymilian II Habsburg, popierany przez nuncjusza apostolskiego Vincenzo Lauro. Do koronacji Habsburga nie doszło, mimo że prymas Jakub Uchański ogłosił go królem. Cesarz był opieszały w swoich działaniach. Zamiast do Krakowa, udał się na sejm Rzeszy do Ratyzbony. Formalnie w kraju rządziła Jagiellonka. Z inicjatywy kasztelana Stefana Szafrańca, na męża Anny i równorzędnego z nią króla wybrano wojewodę siedmiogrodzkiego.
Konflikt wewnętrzny
Koronacja odbyła się 1 maja 1576 roku. Batory nie chciał być „malowanym królem” – marionetką w rękach szlachty, całkowicie podporządkowaną jej woli. Żeby móc faktycznie rządzić, najpierw musiał jednak uporać się z poplecznikami Habsburgów, którzy nie uznawali jego władzy.
Dokonał demonstracji siły, zdobywając zamek w Lanckoronie, będący głównym ośrodkiem środowiska prohabsburskiego. Wkrótce potem Litwa i Prusy uznały jego tytuł, a Albrecht Hohenzollern złożył mu przysięgę wierności.
Królewskiej władzy nadal nie uznawał Gdańsk. Miasto miało w tym swój interes, bowiem cesarstwo stanowiło potężny rynek zbytu. Batory początkowo próbował dyplomacji, a gdy to nie podziałało, nałożył na Gdańsk sankcje. Nie dało to oczekiwanego rezultatu, więc Batory zaczął sposobić się do wojny z Gdańskiem.
Szlachta nie chciała o tym słyszeć i odmówiła finansowania tych działań. Król postanowił ruszyć do walki wbrew szlachcie, mimo że faktycznie dysponował tylko małymi oddziałami. 17 kwietnia 1577 roku królewskie wojska pokonały siły Gdańska w bitwie pod Lubiszewem.
Jednocześnie narastało zagrożenie ze strony Iwana Groźnego, którego armia uderzyła na Inflanty. Król musiał zaprzestać walk ze zbuntowanym miastem. Na mocy zawartej ugody, autonomia miasta została utrzymana, za co Gdańsk miał zapłacić kontrybucję i uznać Batorego za króla.
Żona Stefana Batorego
Wróćmy do tematu ożenku Batorego z Anną Jagiellonką. Para pobrała się 1 maja 1576 roku w Krakowie. Nie była to huczna uroczystość. W ceremonii uczestniczyło zaledwie kilkanaście osób. Trudno się temu dziwić, bo nie małżeństwo było celem Batorego. Wojewoda siedmiogrodzki przyjechał do Krakowa po koronę, a żeby zasiąść na tronie, musiał ożenić się z niezbyt urodziwą i wtedy już nie najmłodszą Jagiellonką.
Małżeństwo królewskiej pary nie należało do udanych. Podobno pierwsze trzy noce Batory spędził w sypialni żony, ale później miał unikać jej jak ognia. Król był był chłodny i zdystansowany wobec żony. Porozumiewał się z nią przez pośredników. Nie dopuszczał, by Jagiellonka podejmowała jakiekolwiek decyzje polityczne, mimo że formalnie królewska para sprawowała równorzędną władzę. Anna nie potrafiła wypracować dla siebie silnej pozycji u boku męża. Jedyny sukces polityczny odniosła dopiero po jego śmierci, gdy na kolejnej elekcji zdołała przeforsować kandydaturę Zygmunta Wazy, syna jej siostry.
Czego dokonał Stefan Batory?
Jako król Stefan Batory zapisał na swoim koncie liczne zasługi w obszarze wojskowości. Władca zmodernizował uzbrojenie jazdy polskiej, stworzył piechotę wybraniecką i wzmocnił artylerię. Z jego polecenia włoscy inżynierowie wybudowali w Polsce nowoczesne fortyfikacje. Z inicjatywy króla powstał też pierwszy szpital wojskowy.
Król wzmocnił kraj gospodarczo, usprawniając system podatkowy i intensyfikując działalność menniczą. Nie można odmówić mu też zasług na polu oświaty. Trzeba bowiem pamiętać, że to właśnie Batory założył drugą w ówczesnej Polsce uczelnię wyższą, podnosząc kolegium jezuitów do rangi akademii.
Za ogromny sukces militarny i polityczny należy uznać odzyskanie utraconych Inflant i ziemi połockiej. Mimo że Iwan IV dysponował liczniejszą armią, Batory zdołał przeprowadzić na terytorium wroga trzy zwycięskie kampanie.
W sierpniu 1579 roku dotarł pod Połock. Twierdza została zdobyta. Batory udowodnił carowi, że musi liczyć się z jego siłą. W trakcie drugiej, zdobył Wielkie Łuki. Po czterech dniach oblężenia twierdza padła. Wbrew rozkazom Batorego, żądni zemsty za Polaków pomordowanych w Połocku żołnierze wybili ludność cywilną i wysadzili magazyn prochu.
W 1581 roku przeprowadził kolejną kampanię. Wyruszył na Psków. W czasie zimowego oblężenia zmusił cara do zawarcia pokoju, na mocy którego Rzeczpospolita odzyskała prawie całe Inflanty i Połock. Tym samym Batory udaremnił carski plan zdobycia dostępu do Bałtyku i opóźnił wzrost hegemonii Moskwy o prawie sto lat. Po śmierci Iwana Groźnego król stanął przed szansą zdobycia całego Księstwa Moskiewskiego.
Śmierć Stefana Batorego
Ten plan nie doszedł jednak do skutku, bo 12 grudnia 1586 roku Stefan Batory zmarł nagłą śmiercią.
Istnieje przypuszczenie, że król został otruty. Jednak historycy częściej skłaniają się ku tezie, że przyczyną śmierci Batorego była niewydolność nerek lub infekcja bakteryjna. W młodości przyszły król miał być pogryziony przez psa, a zaniedbana rana na nodze nigdy się nie zagoiła.
Szukasz więcej fascynujących informacji na temat świata roślin i zwierząt, odkryć archeologicznych i nieskończonego Wszechświata? Zaprenumeruj magazyn „National Geographic Polska". Najnowszą ofertę znajdziesz na tej stronie.
