Nubia to starożytna kraina, która swoim zasięgiem obejmowała środkowy bieg Nilu, między VI a I kataraktą. Obecnie obszar ten pokrywają pustynne tereny północnego Sudanu i południowego Egiptu. Jednak na długo przed nastaniem naszej ery w Nubii panował wilgotniejszy klimat, a jej terytorium porastała roślinność charakterystyczna dla sawanny. Bogactwo zasobów naturalnych dawało jej mocną pozycję w regionie, ale sprawiło też, że Nubia stawała się obiektem zakusów swojego sąsiada. Sama nazwa krainy ukuła się w okresie rzymskim. Wywodzi się od egipskiego nb i oznacza „Kraj Złota”.
Historia i pochodzenie Nubijczyków
Pierwsze ślady osadnictwa na terenie Nubii (pozostałości wyrobów ceramicznych) pochodzą z okresu mezolitu. Między 4000 a 3000 r. p.n.e. ludy zamieszkujące ten obszar zaczęły uprawiać ziemię. Zapoczątkowało to powstanie pierwszej kultury na terenie Nubii, nazywaną Grupą-A, zgodnie z klasyfikacją George'a Reisnera, amerykańskiego archeologa. Grupa-A prawdopodobnie pozostawała pod wpływami kształtującej się kultury egipskiej. Należy jednak podkreślić, że istnieje teza, według której cywilizacja nubijska była kolebką cywilizacji starożytnego Egiptu.
Około 2200 roku p.n.e. w Dolnej Nubii zaczęła rozwijać się kolejna kultura nubijska – Grupa-C. A równolegle z nią, na obszarze Górnej Nubii, kultura Kerma, której nazwa pochodzi od miasta położonego na południe od III katarakty.
Nubia i Egipt
Początkowo, dwie kształtujące się kultury – nubijska i egipska – utrzymywały ze sobą poprawne relacje. W starożytnym okresie Grupy-A (od 3700 r. p.n.e. do 3250 r. p.n.e.) rozpoczęła się wymiana handlowa między obiema krainami. Nubijczycy dostarczali Egipcjanom złoto, heban, kadzidło, skóry zwierząt, żywe zwierzęta i kość słoniową. W zamian otrzymywali miedź, narzędzia, zboża, oliwę i wino.
Z czasem nubijsko-egipskie stosunki zaczęły się psuć. Mniej więcej w 2500 r. p.n.e. Egipcjanie zdołali podbić część terenów Górnej Nubii. Sytuacja ustabilizowała się ok. 2160 r. p.n.e., gdy w Egipcie nastał Pierwszy Okres Przejściowy. W wyniku upadku scentralizowanej władzy i wewnętrznych walk królestwo Kerma mogło wyzwolić się spod egipskich wpływów. Sytuacja zmieniła się, gdy tron objęli władcy z XII dynastii. Senuseret I zdołał podbić znaczną część obszaru Nubii. Ekspansywną politykę kontynuował Senuseret III, jednak podjęta przez niego próba zdobycia nubijskiej wyspy na Nilu zakończyła się fiaskiem. W rezultacie musiał wycofać się do Semny. Obszary na południe od II katarakty zostały wówczas nazwane Kuszem.
W okresie Nowego Państwa Nubia utraciła swoją niezależność. Przez ok. 500 lat faktyczną władzę w królestwie sprawowali Egipcjanie.
Powstanie królestwa Kusz
W XI wieku p.n.e. Nubia odrodziła się jako niezależne państwo, gdy pod koniec okresu Nowego Państwa Egipt stracił na znaczeniu. Zarządcy Kusz zerwali stosunki z krainą faraonów i stali się samodzielnymi władcami. Pierwszy potwierdzony historycznie król Kusz – Alara – ustanowił stolicę państwa w Napacie. Miasto pozostawało administracyjnym centrum królestwa do 590 r. p.n.e., gdy zostało podbite przez faraona Psametycha II. Wówczas stolicę przeniesiono do Meroe.
W latach 790–656 p.n.e. Egipt znalazł się pod panowaniem kuszyckim. Ekspansja rozpoczęła się w czasie panowania Kaszty. Jego syn – Pianchi – zdołał przejąć tron. Tak rozpoczęła się historia XXV dynastii, która panowała nad Nilem do czasu najazdu Asyryjczyków.
Kultura i sztuka Nubijczyków
Starożytni Nubijczycy, reprezentujący najstarsze kultury, nie pozostawili po sobie zbyt wielu pamiątek. Najprawdopodobniej nie znali pisma, a nawet jeżeli, to jego zabytki przepadły bezpowrotnie. Na terenie Nubii archeolodzy odkryli jednak pewne artefakty nubijskiej kultury, m.in. ceramiczne figurki i misy ofiarne.
O ile istnieją pewne podobieństwa między nubijską a egipską sztuką, to należy podkreślić, że pod wieloma względami kultura Nubijczyków była unikatowa. dowodem tego jest choćby świątynia pogrzebowa odkryta w Kermie, której ściany zdobią malowidła przedstawiające afrykańską faunę, m.in. zebry i żyrafy.
Nubijskie piramidy w Meroe / fot. Shutterstock
W czasie istnienia królestwa Kusz nubijscy władcy byli chowani pod piramidami. Zwyczaj ten najprawdopodobniej zapoczątkował Pianchi. Należy jednak podkreślić, że nubijskie piramidy różniły się nieco od egipskich. Nie dotyczyło to wyłącznie grobowców. W okresie Kusz Nubijczycy zdołali wykształcić własną kulturę, niezależną od egipskiej.
Osiągnięcia Nubijczyków
Lud Nubii słynął w regionie z kunsztownej obróbki kości słoniowej, hebanu i złota. O tym, jak kunsztowne były wykonywane przez nich ozdoby, najlepiej świadczy fakt, że egipscy rzemieślnicy kopiowali ich styl.
Nubijczycy do perfekcji opanowali sztukę wytwarzania broni cięciwowej. Ich łuki charakteryzowały się dużym naciągiem. Żeby móc w pełni wykorzystać ich potencjał, produkowali specjalne metalowe pierścienie, chroniące palce łuczników.
Wiedli też prym w dziedzinie produkcji przedmiotów z żelaza. W czasie istnienia Kusz, Meroe było jednym z najważniejszych ośrodków produkcji narzędzi rolniczych i broni.
Nubijczycy jako wojownicy
Egipcjanie określali Nubię Górną jako Ta-Setiu, czyli „Kraj Łuczników”. Nie bez przyczyny. Nubijscy wojownicy byli znani ze swych wybitnych umiejętności władania bronią cięciwową. Z tego powodu byli wcielani do armii egipskiej jako najemnicy lub przymusowo, zależnie od sytuacji politycznej. O ich kunszcie w tej dziedzinie najlepiej świadczy fakt, że jeden z egipskich fortów wzniesionych na terenie Nubii określano mianem „tarczy przeciwko strzałom”.
O tym, jak bardzo cenionym fachem w nubijskim społeczeństwie było łucznictwo, najlepiej świadczą nubijskie zwyczaje pogrzebowe. Wojowników grzebano wraz z ich orężem, a władców przedstawiano z łukami lub pierścieniami łuczniczymi.
Nubijscy wojownicy biegle władali też włócznią i innymi rodzajami broni z tamtego okresu, ale to właśnie łucznicy stanowili o sile armii starożytnej krainy. Z ich umiejętnościami bojowymi musieli liczyć się nawet Rzymianie. W czasie panowania w Egipcie, nubijskie wojska zdobyły Elafantynęm Syene i File. Choć po pewnym czasie dobrze uzbrojone i sprawnie dowodzone oddziały rzymskie zdołały zająć Napatę, to finalnie wycofały się z Nubii na mocy zawartego traktatu.
Upadek Nubii
Pod koniec III wieku dominującą pozycję w Nubii zyskała Grupa-X (według klasyfikacji Reisnera). Tworzyło ją nomadyczne plemię Nobadów. Do II połowy V wieku toczyli walki z plemieniem Blemiów, które finalnie zakończyły się porażką tych drugich. Powstało wówczas królestwo Nobatia, a cała Nubia zaczęła ulegać stopniowej chrystianizacji. W VI stuleciu obszar Nubii był już podzielony na 3 chrześcijańskie królestwa: Nobatię, Makurię i Alodię.
W VII wieku Nubię najechali Arabowie. Od tego czasu obszar ten był izolowany od innych krajów chrześcijańskich, ale ostateczna islamizacja nastąpiła dopiero między XIV a XVI stuleciem. Nubia została włączona do sułtanatu Sennar, a w XIX wieku dostała się pod panowanie paszów Egiptu.
