Choć po tym niegdyś wspaniałym palcu pozostały już tylko ruiny, słynne Forum Romanum jest jednym z obowiązkowych punktów w planie wycieczki po Wiecznym Mieście. Pierwszy rynek Rzymu jak żadne inne miejsce pozwala poczuć atmosferę starożytnego miasta. Forum było używane przez niemal 1400 lat, nic więc dziwnego, że w tym czasie powstawały tam najważniejsze, a jednocześnie najwspanialsze obiekty w Rzymie, nie tylko sakralne, ale i świeckie.
Kto zbudował Forum Romanum?
Według teorii Gjerstada z 1968 roku, w VII wieku p.n.e. na bagnistym terenie, na którym później wybudowano Forum Romanum, istniały domy na palach. Dopiero budowa kanału odwadniającego Cloaca Maxima pozwoliła na osuszenie terenu. Z inicjatywy Tarkwiniusza Pysznego, teren miał zostać utwardzony. To miało pozwolić na stworzenie miejsca zgromadzeń, a przy powstałym placu zaczęto wznosić ważne budynki.
Forum Romanum / fot. Adobe Stock
Dziś wiemy, że ta teoria nieco rozmija się z prawdą. W latach 80. i 90. XX wieku przeprowadzono badania archeologiczne, których wyniki wykazały, że w VIII stuleciu p.n.e. obszar placu rzeczywiście był terenem bagnistym, ale nie znajdowała się tam żadna osada. Bagno, zasilane wodami potoku płynącego wzdłuż późniejszej głównej ulicy starożytnego Rzymu (Via Sacra), stanowiło naturalną granicę między osadami kapitolińsko-kwirynalską i palatyńsko-eskwilińską. Wiadomo, że w latach 20. VIII wieku p.n.e. bagno zostało osuszone, a cały teren – utwardzony. Doszło wówczas do połączenia obu osad, a osuszony teren stał się ich centrum.
Plan rzymskiego placu
Forum Romanum powstało pośród siedmiu wzgórz: Kapitolu, Palatynu, Celiusu, Eskwilinu, Wiminału i Kwirynału. Plac położony w niewielkiej dolinie wybudowano na planie prostokąta o wymiarach 250 na 170 metrów.
Co znajdywało się wokół Forum Romanum?
Na przestrzeni lat, na forum powstało wiele imponujących budowli. Należy tu wskazać nie tylko na świątynie, ale także na monumenty, budynki instytucji państwowych, łuki triumfalne i liczne obiekty użyteczności publicznej, jak łaźnie czy sklepy.
Forum w okresie królestwa
Najwcześniejsze budowle otaczające plac wzniesiono w epoce rządów legendarnych królów Rzymu. Za panowania Numy Pompiliusza miała powstać Regia, czyli siedziba królów rzymskich, choć należy podkreślić, że niektórzy badacze datują tę budowlę na V wiek p.n.e. W czasie rządów Tullusa Hostiliusza powstała Kuria – budynek, w którym obradował senat. Wymieniając najstarsze budowle na Forum Romanum, nie można pominąć świątyni Saturna, wzniesionej na wysokim podium o planie prostokąta. Budowa rozpoczęła się jeszcze w czasie rządów Tarkwiniusza Pysznego.
Forum w okresie republiki
Gdy nastał czas republiki, forum zyskało na znaczeniu i co się z tym wiąże – na obszarze placu zaczęły powstawać nowe obiekty. Na 500 rok p.n.e. datowany jest najstarszy monument na placu. Mowa o Lapis Niger, czyli kręgu składającym się z ołtarza, kolumny, steli z najstarszą rzymską inskrypcją i depozytu wotywnego.
W 484 roku p.n.e. wzniesiono świątynię Kastora i Polluksa. Budowla miała być podzięką za zwycięstwo w bitwie nad jeziorem Regillus, stoczonej w 493 roku p.n.e.
W początkowej fazie istnienia republikańskiego Rzymu powstała również Rostra. Mównica wybudowana na planie prostokąta miała wymiary 29 na 30 metrów i wznosiła się na 5 metrów.
Mówiąc o republikańskich obiektach Forum Romanum, warto wspomnieć o Lacus Curtius. Zdaniem niektórych badaczy, basen (bo właśnie taką funkcję miał pełnić ten obiekt) był ostatnim nieosuszonym obszarem forum.
Z epoki republiki pochodzą też trzy najstarsze bazyliki, wybudowane przy Forum Romanum. Obiekty, o których mowa, to bazylika Porcia (184 rok p.n.e.), bazylika Emiliusza (179 rok p.n.e.) i bazylika Sempronia (169 rok p.n.e.). W 78 roku p.n.e. wzniesiono Tabularium, czyli budynek, w którym mieściło się archiwum państwowe.
Forum w okresie cesarstwa
Na początku istnienia cesarstwa (w 29 roku p.n.e.), nastąpiło poświęcenie świątyni Boskiego Juliusza, dedykowanej Juliuszowi Cezarowi, którego senat uznał za boga. W tym samym roku wzniesiono najstarszy łuk triumfalny na Forum Romanum. Mowa o Łuku Augusta, upamiętniającym zwycięstwo pierwszego cesarza rzymskiego nad Markiem Antoniuszem. Oktawian był też fundatorem wybudowanego w 20 roku p.n.e. pozłacanego pomnika, który wyznaczał początek wszystkich dróg.
Gdy na tronie cesarstwa zasiadł Tyberiusz, wzniesiono kolejny łuk triumfalny. Łuk Tyberiusza upamiętniał czyn Germanika, który odzyskał insygnia aquila zaginione po klęsce legionów Warusa w Lesie Teutoburskim.
W czasie rządów Flawiuszów na placu powstało wiele wspaniałych budowli. Należy tu wskazać m.in. na świątynię Wespazjana, poświęconą ubóstwianemu cesarzowi Wespazjanowi i jego synowi Tytusowi, czy Łuk Tytusa, ufundowany przez Domicjana na pamiątkę zdobycia Jerozolimy przez Wespazjana i Tytusa.
Także rządy Antoninów zaowocowały rozbudową forum. W tamtym czasie wybudowano choćby świątynię Faustyny, którą Antonin Pius poświęcił swojej zmarłej żonie. Po śmierci cesarza, obiekt przemianowano na świątynię Antonina i Faustyny.
W 135 roku ukończono budowę świątyni Wenus i Romy – jednej z najwspanialszych w historii Rzymu. Budowla usadowiona na betonowej platformie legitymowała się wymiarami 145 na 100 metrów, co prawdopodobnie czyniło ją największą ze wszystkich rzymskich świątyń.
W 283 roku n.e. Forum Romanum nawiedził pożar. Ogień niemal doszczętnie strawił wspaniały plac. Świetność tego miejsca została przywrócona w czasie rządów Dioklecjana, z polecenia którego wzniesiono pomnik tetrarchów.
W 308 roku na Forum Romanum wzniesiono ostatnią z wielkich bazylik – bazylikę Maksencjusza. Inicjator budowy nie doczekał jednak jej ukończenia (obiekt oddano do użytku w 313 roku, w czasie panowania Konstantyna Wielkiego).
Forum po rozpadzie cesarstwa – ostatnia budowla
Ostatnia budowla na Forum Romanum powstała w 608 roku. Mowa o Kolumnie Fokasa, wzniesionej ku czci bizantyjskiego cesarza. Kolumna w stylu korynckim jest umieszczona na sześciennej podstawie z marmuru i mierzy 13,6 metra wysokości. Smaragdus, egzarcha Rawenny, umieścił na jej szczycie pomnik władcy, jednak po śmierci cesarza (610 rok) zniszczono wszystkie jego podobizny.
Do czego służyło Forum Romanum?
Jako główny plac miasta, Forum Romanum stanowiło ścisłe centrum życia politycznego, ekonomicznego i obywatelskiego. To tam odbywały się świeckie i religijne ceremonie. Oprócz tego na forum organizowano wystąpienia publiczne, toczyły się procesy i dokonywano wymian handlowych. Obywatele Rzymu mogli korzystać z licznych obiektów oddanych do ich użytku, m.in. z łaźni, gdzie spotykali się przedstawiciele różnych grup.
Kiedy zniszczono Forum Romanum?
Wspaniałe Forum Romanum mocno ucierpiało w czasie wielkiej wędrówki ludów, gdy w 410 roku Wizygoci podbili Rzym. Gdy na gruzach cesarstwa rzymskiego wyrosło średniowiecze, forum zaczęło być traktowane jako źródło darmowego budulca. Pozostałości po niegdyś wspaniałych budowlach i te, które ocalały po najeździe germańskiego ludu, były bezlitośnie rozbierane w celu pozyskania materiałów budowlanych. Dzieła zniszczenia najprawdopodobniej dopełniło trzęsienie ziemi z 851 roku.
Wykopaliska Forum Romanum
Prace archeologiczne rozpoczęły się na terenie Forum Romanum w 1803 roku. 95 lat później wykopaliska przybrały charakter systematyczny, a odkrywane zabytki zaczęto odrestaurowywać. Najstarszy plac w Rzymie został całkowicie odkopany dopiero w XX wieku. Dopiero wybuch I wojny światowej zatrzymał prace.
W 1980 roku zdecydowano się na istotne posunięcie – zlikwidowano ulicę via della Consolazione, by wyeliminować ruch samochodowy przeszkadzający w pracach. Wykopaliska na obszarze Forum Romanum są prowadzone do dziś. Co jakiś czas naukowcy trafiają na ważne odkrycia. Warto tu wskazać choćby na znaleziska zespołu działającego pod kierownictwem dr Patrycji Fortini z Nadzoru Kulturowego i Archeologicznego Rzymu. Badacze natrafili na pozostałości ceramicznych naczyń i ścian z bloków tufu wulkanicznego, datowane na ok. 900 rok p.n.e.
Ciekawostki o najstarszym placu w Rzymie
Powyżej wymieniliśmy najważniejsze fakty o Forum Romanum. Na koniec mamy dla was garść interesujących ciekawostek dotyczących pierwszego placu w Rzymie.
- Forum Romanum ma też drugą nazwę – Forum Magnum.
- Znaleziska z 2014 roku udowadniają, że osadnictwo na terenie Rzymu mogło rozpocząć się ok. 150 lat wcześniej niż uważano.
- Po upadku cesarstwa, forum straciło na znaczeniu, ale plac był używany jeszcze do ok. 800 roku.
- Niedługo po upadku cesarstwa, Forum Romanum zaczęło być określane jako Campo Vaccino, co oznacza „pole dla bydła”.
- Według legendy, pod Lapis Niger spoczął Romulus, legendarny założyciel Rzymu.
