Średniowieczni Skandynawowie mogli pisać zaszyfrowane wiadomości w runach już kilka wieków wcześniej niż do tej pory sądzono. Alfabet runiczny, inaczej Futhark, to germański system piśmienniczy, który według Skandynawów miał pochodzić od samego Odyna. Był rozpowszechniony w północnej Europie, lecz wraz z chrystianizacją był wypierany przez alfabet łaciński. Najdłużej przetrwał właśnie w Skandynawii.
Alfabet runiczny
Co ciekawe, każda runa może reprezentować zarówno dźwięk, jak i słowo. Na przykład we wczesnym systemie runicznym, zwanym Starszym Futharkiem, runa odpowiadająca literze S oznacza również „słońce”.
Na ogół możliwe jest tłumaczenie run na języki nowożytne. Ale od dawna wiemy też, że w okresie wikingów, począwszy od około 800 r. n.e., runy służyły czasami do szyfrowania informacji. Taki zaszyfrowany tekst runiczny jest niemożliwy do odczytania bez odpowiedniego klucza.
Jednym z najbardziej znanych przykładów tego typu szyfrów jest kamień runiczny Rök w Szwecji, który został wzniesiony pod koniec lat 800. Zawiera on długi, zaszyfrowany tekst runiczny. Nikt nie był w stanie go przekonująco rozszyfrować.
Zaszyfrowane kamienie runiczne
Teraz historyk Sebastian Zimmermann z Uniwersytetu Lotaryngii w Nancy we Francji sugeruje, że praktyki szyfrowania zaczęły się znacznie wcześniej, niż do tej pory sądziliśmy. Przeprowadził przegląd przedmiotów i dokumentów z runami, w tym broni i biżuterii, datowanych od I do VII wieku. Zimmermann zaprezentował swoje odkrycia w trakcie odbywającej się w Monachium konferencji HistoCrypt 2023.
Jednym z zaprezentowanych przez niego przedmiotów, na których miałyby znajdować się szyfry runiczne, jest kamień z Hogganvik. Został on odkryty przez mieszkańca tego norweskiego miasta podczas prac ogrodniczych w 2009 roku. Runy na kamieniu pochodzą i z IV lub V wieku. Te runiczne inskrypcje można przetłumaczyć. Ale ich częścią jest sekcja wyglądająca na pozorny bełkot, który tłumaczy się jako „aaasrpkf aarpaa”.
Kamień z Hogganvik / fot. Bjoertvedt, Wikimedia Commons, CC-BY-SA-3.0
Zimmermann uważa, że może to być kod zastępczy, w którym jednostki jednej lub więcej run są zastępowane inną jednostką. O tym, że jest to klucz do szyfru, może mówić nienaturalnie częste powtarzanie liter i używanie „p”, która niezmiernie rzadko pojawia się w zapisach runicznych.
Badacz analizował także dwa inne kamienie runiczne znalezione w Szwecji, które, jak przekonuje, noszą dowody szyfrowania. Jednym z nich jest kamień runiczny Noleby, datowany na około 600 r. n.e. Drugim jest kamień z Ellestad, datowany na lata 500–700 n.e.
Kryptografia we wczesnym średniowieczu
Natomiast Jonas Nordby, starszy kustosz w grupie Museums in Akershus w Norwegii mówi, iż to całkiem możliwe, że ludzie szyfrowali runy już w VI–VII wieku naszej ery. W 2018 roku naukowiec opublikował „Obszerne badanie kryptografii runicznej”, obejmujące dane do IX wieku naszej ery. Jeden system szyfrów z tamtych czasów polegał na użyciu par run do kodowania innej pojedynczej runy. Powtarzające się pary liter (takie jak „aa” i „rp”) na kamieniu Hoggenvik, na przykład, mogą reprezentować podobny wzór szyfru, mówi Nordby.
Poprzednie badania Nordby’ego wykazały, że około 800 roku w użyciu było kilka systemów szyfrów runicznych. Badacz doszedł do wniosku, że prawdopodobnie były one używane jako ćwiczenie, aby pomóc ludziom nauczyć się pisać, w społeczeństwie, w którym pisanie i czytanie było rzadkością.
Chociaż mamy na to niewiele dowodów, Nordby uważa, że tego rodzaju zapisy musiały być stosowane co najmniej 100 lat wcześniej. Nie mogły pojawić się znikąd. W rzeczywistości udowodnienie tego byłoby jednak niezwykle trudne, ponieważ wymagałoby znalezienia klucza do szyfru.
Źródło: HistoCrypt 2023.
