Niezwykła polska laguna. Tu Bałtyk miesza się ze słodką wodą

Spis treści:

1. Ekologia i przyroda Zalewu Szczecińskiego
2. Historia i geneza Zalewu Szczecińskiego
3. Turystyka i rekreacja Zalewu Szczecińskiego
4. Znaczenie gospodarcze i społeczno‑ekonomiczne
5. Ciekawostki o Zalewie Szczecińskim – 10 faktów, które mogą cię zaskoczyć

Laguna Zalewu Szczecińskiego to środowisko wodne o dużym znaczeniu geograficznym i społecznym. Płytki akwen, połączony z Morzem Bałtyckim aż trzema cieśninami, stanowi miejsce intensywnego życia biologicznego i przestrzeń dla rozwoju turystyki. Położony między Polską a Niemcami Zalew Szczeciński odgrywa również ważną rolę również w kontekście transportu wodnego.

Ekologia i przyroda Zalewu Szczecińskiego

Fauna – ryby, bentos i unikatowe gatunki

Zalew Szczeciński należy do akwenów o wyjątkowo zróżnicowanej ichtiofaunie w Polsce. Oprócz wszystkich krajowych gatunków karpiowatych występują tu sandacz, miętus, sum, troć wędrowna, a także rzadkie gatunki, takie jak aloza, certa i ciosa.

Ekosystem laguny opiera się w dużym stopniu na bentosie – organizmach dennych, takich jak larwy owadów, skąposzczety, mięczaki i małże. Szczególnie istotną rolę pełnią racicznice – małże filtrujące, które w przeszłości potrafiły oczyszczać dziennie nawet kilkaset ton wody.

Bentos litoralny oraz makrofity strefy przybrzeżnej dostarczają pokarmu dla wielu gatunków ryb i stabilizują warunki chemiczne wód. Model ekosystemu Zalewu Szczecińskiego uwzględnia aż 45 komponentów troficzno-funkcjonalnych, od producentów pierwotnych po drapieżniki, co podkreśla złożoność biologiczną i znaczenie tego środowiska.

Ptaki – ostoja europejska

Zalew Szczeciński to jedna z najważniejszych ostoi ptasich w Europie. Na jego terenie odnotowano ponad 260 gatunków ptaków, w tym wiele gatunków chronionych. W okresie zimowym gromadzi się tu do 150 000 ptaków wodno-błotnych, a podczas migracji liczba ta wzrasta nawet do 250 000 osobników.

Charakterystyczne gatunki lęgowe to bielik, derkacz, czernica, ohar, perkoz dwuczuby. W okresie zimowym dominują łabędź krzykliwy, gęgawa, nurogęś, głowienka, gągoł.

W ostatnich latach prowadzono działania zwiększające liczbę stanowisk lęgowych, m.in. poprzez budowę sztucznych wysp. Od 2021 do 2024 liczba par lęgowych wzrosła z niespełna 200 do blisko 5000. Wśród nowych gatunków lęgowych pojawiła się rybitwa kaspijska – po raz pierwszy odnotowana jako lęgowa w Polsce.

Historia i geneza Zalewu Szczecińskiego

Położenie i geneza laguny

Zalew Szczeciński powstał po ostatnim zlodowaceniu jako część delty Górnej Odry. W wyniku cofania się lodowca skandynawskiego (ok. 16 tys. –14,5 tys. lat temu), dolina rzeki przebudowana została przez procesy wodno-lodowcowe i fluwialne, tworząc obecny system lagunarny. Uformowane osady lodowcowe oraz rozbudowa stożków napływowych i sandrów przekształciły kotlinę w płytki zbiornik wodny oddzielony wałami piaszczystymi od Bałtyku.

Etapy sedymentacji holocenu

W czasie holocenu zbiornik przeszedł dwie główne fazy sedymentacji: fazę karbonatową (osady węglanowe), typową dla jezior marginalnych, oraz fazę post-karbonatową, zapoczątkowaną transgresją morską (tzw. transgresją Littorina), która stworzyła połączenie z wodami Bałtyku i poszerzyła system lagunowy. W wyniku kumulacji osadów (piaski, muły, gyttja), siedliska Zalewu ulegają ciągłym zmianom – także dziś widać przesunięcia brzegów i spłycenia basenu głównego.

Kanał Piastowski (dawniej Kaiserfahrt)

Od XVIII/XIX w., region zyskiwał na znaczeniu gospodarczym – szczególnie po wykopaniu Kanału Kaiserfahrt (dzisiejszy Kanał Piastowski) w latach 1874–1880. Liczący ok. 12 km długości kanał o głębokości około 10 m miał na celu ominięcie trudnego do żeglugi odcinka wschodniej Świny. Dzięki niemu duże statki mogły wpływać bezpośrednio z Bałtyku do portu w Szczecinie, odbywając bezpieczny kurs laguną, co zdecydowanie zwiększyło rangę portu szczecińskiego, przy jednoczesnym zmniejszeniu roli portu w Świnoujściu.

Efekty gospodarcze i społeczno-geograficzne

Budowa kanału doprowadziła do odcięcia części wyspy Usedom, tworząc wyspę Karsibór, która dziś stanowi oddzielną jednostkę administracyjną Świnoujścia. Miejscowa infrastruktura – transport drogowy, linie kolejowe, nabrzeża – zmieniła charakter regionu i przyczyniła się do intensywnej wymiany ludnościowej, społeczno-gospodarczej i przekształceń krajobrazowych.

Współczesne procesy sedymentacyjne

Obecnie Zalew nadal gromadzi ok. 1,5 mln m³ osadów rocznie, wymagających regularnego pogłębiania torów wodnych (ok. 10,5 m), aby utrzymać przejezdność kanałów i portów. Osady pochodzą zarówno z rzek, które niosą piaski, muły i gliny, jak i z pływów morskich i wiatru niosącego materiał z zewnątrz. Te procesy powodują zmiany głębokości, przesunięcia linii brzegowej i powstawanie nowych mielizn.

Turystyka i rekreacja Zalewu Szczecińskiego

Aktywności wodne – żeglarstwo, kajakarstwo i sporty wodne

Zalew Szczeciński to idealny akwen dla fanów żeglarstwa, kajakarstwa i innych sportów wodnych. Dzięki licznym portom jachtowym i przystaniom – m.in. w Nowym Warpnie, Wolinie, Świnoujściu czy Trzebieży – region oferuje dogodną infrastrukturę do uprawiania aktywności wodnych.

Żeglarze mogą korzystać z Zachodniopomorskiego Szlaku Żeglarskiego, który umożliwia bezpieczne wpływanie dużych jednostek z Bałtyku do Szczecina. Dla kajakarzy dostępne są spokojne odcinki delty Odry i laguny, idealne do rekreacyjnych spływów – także rodzinnych i dla początkujących.

Trasy rowerowe – Szlak R66 i widoki nad laguną

Wokół Zalewu Szczecińskiego przebiega międzynarodowy, pętlowy Szlak rowerowy R66 (wokół Zalewu Szczecińskiego) o długości około 296 km, prowadzący przez tereny Polski i Niemiec. Trasa biegnie przez Puszczę Wkrzańską, Puszczę Goleniowską, obszary nadrzeczne i miejscowości o walorach krajobrazowych. Odcinki mają zróżnicowaną nawierzchnię – asfalt, szuter, lokalne drogi – dzięki czemu są dostępne dla różnych typów rowerzystów.

Widokowe fragmenty biegną bezpośrednio nad brzegiem laguny, oferując panoramy na wodę, trzcinowiska i przystanie. Szlak można przejechać w ciągu 4–6 dni, z noclegami i punktami gastronomicznymi w takich miejscach jak Świnoujście, Anklam, Nowe Warpno, Wolin.

Plaże, spacery i rekreacja nad brzegiem

Zalew Szczeciński to również przestrzeń do spokojnego wypoczynku. W wielu miejscowościach – jak Stepnica, Trzebież, Wolin, Nowe Warpno – znajdują się zadbane plaże, kąpieliska, promenady spacerowe i tereny rekreacyjne.

Miejsca te oferują dostęp do wypożyczalni sprzętu, placów zabaw, ścieżek zdrowia oraz punktów gastronomicznych. Spacerowanie brzegiem, obserwacja przyrody i zachody słońca nad laguną stanowią wyjątkową atrakcję niezależnie od pory roku.

Znaczenie gospodarcze i społeczno‑ekonomiczne

Zalew Szczeciński odgrywa kluczową rolę w systemie transportowym, rybołówczym, turystycznym oraz społeczno‑gospodarczym całego regionu Pomorza Zachodniego i pogranicza polsko-niemieckiego.

Żegluga komercyjna i znaczenie portowe

Laguna stanowi fragment drogi wodnej łączącej Morze Bałtyckie z głębokowodnym portem w Szczecinie, jednym z najważniejszych portów śródlądowo-morskich w Polsce. Kanał Piastowski, Świna i tory wodne Zalewu Szczecińskiego umożliwiają bezpieczny ruch statków towarowych, promów pasażerskich i transportu kontenerowego.

Dzięki modernizacji torów do głębokości ponad 10 m, możliwy jest ruch jednostek o dużym zanurzeniu, co ma istotne znaczenie dla importu i eksportu towarów – głównie węgla, zbóż, kontenerów, drewna oraz komponentów przemysłowych.

Rybołówstwo i przemysł lokalny

Rybołówstwo Zalewu Szczecińskiego ma charakter tradycyjny i lokalny – oparty na połowie ryb słodkowodnych i euryhalicznych, takich jak sandacz, leszcz, węgorz, miętus czy płoć. Funkcjonuje tu szereg gospodarstw rybackich, małych przystani rybackich oraz przetwórni, które zaopatrują lokalne rynki i gastronomię.

Akwen odgrywa też rolę miejsca połowów kontrolowanych, a okresowe zamulenia i zmienność zasolenia sprawiają, że rybołówstwo wymaga dostosowań sezonowych i specjalistycznej wiedzy lokalnych rybaków.

Rola turystyki w gospodarce regionu

Turystyka wodna i przybrzeżna to dynamicznie rozwijająca się gałąź lokalnej gospodarki. Wzrost liczby przystani jachtowych, inwestycje w infrastrukturę rowerową i plażową oraz rozwój agroturystyki i noclegów sezonowych generują nowe miejsca pracy i źródła dochodu.

Zalew przyciąga zarówno turystów krajowych, jak i zagranicznych, co przekłada się na wzrost obrotów lokalnych przedsiębiorstw – od gastronomii i hotelarstwa po wypożyczalnie sprzętu wodnego i centra rekreacyjne.

Wpływ na społeczności lokalne

Zalew Szczeciński integruje społeczności przybrzeżne, oferując miejsca zatrudnienia i możliwości prowadzenia działalności gospodarczej. Gminy położone nad laguną, takie jak Nowe Warpno, Stepnica, Police, Świnoujście i inne, korzystają z efektu synergii między sektorem transportowym, rybackim a turystycznym.

Jednocześnie laguna pełni funkcję przestrzeni kulturowej. Organizowane są tu lokalne festyny rybackie, dni morza, regaty, co buduje tożsamość regionu i wspiera rozwój lokalnych marek i produktów.

Ciekawostki o Zalewie Szczecińskim – 10 faktów, które mogą cię zaskoczyć

1. Racicznice filtrujące – dawniej oczyszczały dziennie nawet 500 ton wody dzięki naturalnej filtracji bentosu.
2. Wahania poziomu wody – ekstremalne cofki mogą podnieść poziom laguny nawet o 1,3 m w ciągu jednego sztormu.
3. Laguna źródłem rekordu ptasich zbiorowisk – podczas migracji potrafią się tu gromadzić stada liczące nawet 250 000 ptaków.
4. Ponad 260 gatunków ptaków stwierdzonych na obszarze – w tym wiele gatunków rzadkich i chronionych.
5. Wody eutroficzne – intensywna dostawa nutrientów z Odry uczyniła lagunę eutroficzną i bardzo produktywną biologicznie.
6. „Threatened Lake of the Year 2024” – Zalew Szczeciński został wyróżniony jako zbiornik zagrożony ze względu na presję ekologiczną i konieczność ochrony.
7. Kanał Piastowski (dawniej Kaiserfahrt) – umożliwia wpływanie dużych statków bezpośrednio z Bałtyku do portu w Szczecinie.
8. Struktura laguny – podział na duży i mały Zalew; część zachodnia (po stronie niemieckiej) ma mniej dynamiczną wymianę wodną.
9. Mielizny i głazy polodowcowe – laguna kryje liczne płycizny poniżej 0,5 m głębokości i głazy nawet kilometr od brzegu.
10. Duży system biologiczny – model żywnościowy laguny obejmuje aż 45 komponentów troficzno‑funkcjonalnych, wykorzystywanych w analizach ekologicznych.

Źródło: National Geographic Polska

Nasz ekspert

Łukasz Załuski

Redaktor naczelny „National Geographic Polska” i National-Geographic.pl. Dziennikarz podróżniczy i popularnonaukowy z 20-letnim stażem. Wcześniej odpowiedzialny m.in. za magazyny „Focus”, „Focus Historia” i „Sekrety Nauki”. Uważny obserwator zmieniającego się świata i nowych trendów podróżniczych. Inicjator projektu pierwszej naukowej rekonstrukcji wizerunków władców z dynastii Jagiellonów. Miłośnik tenisa, książek kryminalnych i europejskich stolic.