Kazimierz Prószyński to zapomniany pionier światowej kinematografii. Czego dokonał?

Spis treści:

1. Kim był Kazimierz Prószyński?
2. Osiągnięcia Kazimierza Prószyńskiego
3. Śmierć Kazimierza Prószyńskiego

Kazimierz Prószyński urodził się 4 kwietnia 1875 roku w Warszawie. W tamtym czasie, zaledwie kilka lat po upadku powstania styczniowego, Warszawa była częścią Imperium Rosyjskiego. Kazimierz pochodził ze zubożałej, lecz znanej i wykazującej się dużym patriotyzmem rodziny szlacheckiej.

Kim był Kazimierz Prószyński?

Jego dziadkiem był Stanisław Antoni Prószyński, właściciel jednego z pierwszych zakładów fotograficznych na dawnych ziemiach Rzeczpospolitej. Właśnie przez fotografie oraz działalność konspiracyjną został skazany na zsyłkę. Do znajdującego się w zachodniej Syberii Tomska Stanisław Antoni wyjechał z całą rodziną, w tym z synem Konradem Prószyńskim.

Konrad Prószyński najlepiej znany jest jako autor pierwszego nowoczesnego elementarza oraz obrazkowej nauki czytania i pisania. Był działaczem oświatowym, wydawcą i dziennikarzem. Był również przyjacielem Stanisława Witkiewicza (ojca), z którym razem uciekli z Syberii i przedostali się na ziemie Królestwa Kongresowego. Konrad Prószyński miał w sumie jedenaścioro dzieci, z których większość odziedziczyła po ojcu talent pisarsko-dziennikarski. Kazimierz Prószyński był drugim synem Konrada.

Przyszły wynalazca pleografu ukończył gimnazjum w Warszawie. Kazimierz Prószyński uczęszczał między innymi do szkoły realnej Wojciecha Górskiego. Następnie wyjechał do belgijskiego Liège, gdzie podjął studia na politechnice.

Osiągnięcia Kazimierza Prószyńskiego

Już jako student wyróżniał się talentem wynalazczym – w 1894 roku skonstruował pleograf, urządzenie umożliwiające rejestrację i projekcję filmów. Po powrocie do Warszawy stworzył uniwersalny ekspedytor dla wydawnictwa prowadzonego przez jego ojca. Urządzenie to automatyzowało proces składania gazet, ich adresowania oraz przygotowywania do wysyłki dla prenumeratorów.

Pleograf, czyli kamera z projektorem

Ale to pleograf był kluczowy. Urządzenie to było kamerą i projektorem w jednym. Pozwalało nie tylko rejestrować filmy, ale również wyświetlać je na ekranie. Był to jeden z pierwszych tego typu wynalazków, który wyprzedził komercyjny rozwój kinematografu braci Lumière.

Prószyński budując swoje urządzenie nie skupił się na indywidualnym oglądaniu filmów, ale na prezentacji ruchomych obrazów grupie ludzi, co bardziej przypominało współczesne kino. Jego rozwiązania były mniej znane i nie zdobyły takiej popularności jak kinetoskop Edisona, głównie z powodu trudności finansowych i ograniczeń w ich wdrażaniu.

W 1901 roku Kazimierz Prószyński założył wytwórnię filmową pod nazwą Towarzystwo Udziałowe Pleograf. Jej celem była promocja wynalezionych przez niego aparatów oraz filmów realizowanych przy ich użyciu

Jednym z pierwszych filmów Prószyńskiego była „Ślizgawka w Łazienkach” (nakręcona w latach 1894–1896), ukazująca łyżwiarzy na ślizgawce Warszawskiego Towarzystwa Łyżwiarskiego. Wynalazca przyczynił się nie tylko do rozwoju polskiej kinematografii, ale również do kinematografii światowej. August Lumière wspominał: „Byłem, wraz z bratem, twórcą filmu francuskiego, ale istniał również pewien Polak, niejaki Kazimierz Prószyński, który nas znacznie wyprzedził.”

Ręczna kamera z automatycznym napędem

Prószyński faktycznie uzyskał patent na pleograf w 1894 roku, czyli rok przed tym, jak bracia Lumière opatentowali swój kinematograf. Ale pleograf nie był jedynym urządzeniem Kazimierza Prószyńskiego związanym z filmem. Dla rozwoju kina nawet istotniejszy okazał się aeroskop.

Aeroskop był pierwszą na świecie ręczną kamerą filmową z automatycznym napędem. Stworzony w 1909 roku, odegrał kluczową rolę w historii kinematografii. Był szeroko używany, szczególnie w reportażu i dokumentacji wydarzeń, takich jak I wojna światowa.

Aeroskop był napędzany za pomocą sprężonego powietrza, co eliminowało potrzebę ręcznego kręcenia korbą. Kamera była wyposażona w specjalny zbiornik, który dostarczał powietrze do mechanizmu przesuwającego taśmę filmową. Powietrze ze zbiornika napędzało tłok, który przesuwał taśmę filmową przez obiektyw w stałym tempie. Dzięki temu możliwe było uzyskanie równomiernych i stabilnych nagrań. Poza tym aeroskop był znacznie lżejszy i bardziej poręczny niż inne kamery tamtego okresu. Umożliwiał operatorowi pracę bez statywu, co było przełomowe, zwłaszcza w dynamicznych sytuacjach.

Przełom w kinematografii

Skonstruowany przez Polaka aeroskop zdecydowanie wyprzedzał swoją epokę i stał się podstawą dla przyszłych kamer filmowych z automatycznym napędem. Kamery według projektu Prószyńskiego były szeroko wykorzystywane przez reporterów wojennych podczas I wojny światowej, umożliwiając dokumentowanie bitew i życia codziennego żołnierzy. Niezawodność i mobilność urządzenia uczyniły go idealnym narzędziem do rejestrowania wydarzeń w trudnych warunkach.

Mimo że Prószyński nie osiągnął komercyjnego sukcesu, jego prace wpłynęły na rozwój technologii filmowej na całym świecie. Ale na tym nie koniec. Kazimierz Prószyński prowadził pionierskie badania nad synchronizacją obrazu i dźwięku w filmie, wyprzedzając swoją epokę w dziedzinie technologii filmowej. Choć jego osiągnięcia w tej dziedzinie nie osiągnęły pełnej realizacji, miały fundamentalne znaczenie dla późniejszych rozwiązań w kinie dźwiękowym.

Udźwiękowienie obrazu

Przede wszystkim dążył do tego, by widzowie mogli jednocześnie oglądać ruchome obrazy i słuchać dźwięków zsynchronizowanych z filmem. W tym celu skonstruował m.in. fonoskop. Urządzenie miało na celu synchronizację obrazu z dźwiękiem. Wynalazek ten próbował połączyć mechanizm projekcji filmowej z urządzeniem do odtwarzania dźwięku.

Prószyński eksperymentował również z użyciem technologii opartych na gramofonach i innych źródłach dźwięku. Opracował mechanizmy, które umożliwiały zsynchronizowanie ruchu taśmy filmowej z odtwarzaniem dźwięku w czasie rzeczywistym. Było trudnym wyzwaniem technologicznym w czasach przed powstaniem elektronicznych systemów synchronizacji.

Wpływ na rozwój kinematografii

Niestety, Prószyński nie dysponował odpowiednim zapleczem technicznym ani wsparciem finansowym, co utrudniło komercjalizację jego pomysłów. Jego rozwiązania nie zdobyły szerokiego uznania, ponieważ znacznie wyprzedzały możliwości techniczne tamtej epoki.

Choć Prószyński nie wprowadził udźwiękowienia na masową skalę, jego prace inspirowały późniejsze innowacje. Dopiero w latach 20. XX wieku, dzięki postępowi technologicznemu, powstały w pełni udźwiękowione filmy, takie jak „Śpiewak jazzbandu” (1927).

Śmierć Kazimierza Prószyńskiego

Kazimierz Prószyński był wizjonerem, którego pomysły miały znaczący wpływ na rozwój kinematografii dźwiękowej, mimo że nie zostały w pełni zrealizowane za jego życia. Wynalazca całe życie walczył z trudnościami finansowymi, próbując wdrożyć swoje projekty na masową skalę. Podczas II wojny światowej został aresztowany przez Niemców. Trafił do obozu koncentracyjnego w Mauthausen, gdzie zmarł w 1945 roku.

Nasza autorka

Ewelina Zambrzycka-Kościelnicka

Dziennikarka i redaktorka zajmująca się tematyką popularnonaukową. Związana z magazynami portali Gazeta.pl oraz Wp.pl. Współautorka książek „Człowiek istota kosmiczna”, „Kosmiczne wyzwania” i „Odważ się robić wielkie rzeczy”.