Wbrew pozorom, pierwotne formy wielkich kotów nie wykazywały cech wskazujących na to, że późniejsze tory ewolucji poprowadzą tę rodzinę do postaci superdrapieżników, zdolnych do polowania na duże ssaki roślinożerne. O tym, że kotowate trafiły na szczyt łańcucha pokarmowego, zadecydowały przede wszystkim zmiany klimatu, które pociągnęły za sobą poważne zmiany w środowisku.
Na wstępie wypada wyjaśnić, czym właściwie są zwierzęta kotowate. To pojęcie odnosi się do rodziny zaliczanej do rzędu drapieżnych w gromadzie ssaków. Współcześnie klasyfikuje się je w 40 gatunkach podzielonych na rodzaje. Występują niemal na wszystkich kontynentach, a w swoim naturalnym środowisku najczęściej są szczytowymi drapieżnikami. Powyższe wynika z faktu, że mówimy tu o hipermięsożercach, czyli o gatunkach odżywiających się wyłącznie pokarmem mięsnym. Zanim jednak ci drapieżcy wspięli się na sam szczyt piramidy pokarmowej, musieli przejść długą drogę.
Ewolucja zwierząt kotowatych
Przodek dzisiejszych kotów wykształcił się na przełomie oligocenu i miocenu (25-16 mln lat temu). Mowa o rodzaju Proailurus, w którym wyróżnia się gatunek typowy Proailurus lemanensis. Zwierzę zamieszkiwało tereny dzisiejszych Niemiec, Hiszpanii, Mongolii i Nebraski. Pod względem kształtu i rozmiarów mógł przypominać współczesnego kota domowego. Podobnie jak dzisiejsze gatunki, miał oczy skierowane ku przodowi, które zapewniały mu widzenie stereoskopowe. Miał też spłaszczony pysk.
Na tym kończą się jednak wszelkie podobieństwa. Proailurus był wyposażony w zęby trzonowe, w jego szczęce nie było natomiast kłów - jednego z największych atrybutów łowieckich kotowatych. Pod względem anatomii, zdecydowanie bliżej mu było do dzisiejszych łaszowatych, co zdaje się sugerować, że kotowate i kotokształtne miały wspólnego praprzodka.
W skałach młodszych niż te, w których odnajdywane są skamieniałości Proailurus, ślady kotowatych są niezwykle ubogie. "Okres posuchy", o którym mowa, trwał kilka milionów lat. Naukowcy nazywają go "kocią luką". Istnieje kilka teorii na temat tego stanu, jednak dokładna przyczyna jego wystąpienia nigdy nie została poznana.
Pierwszy gatunek kotowatych
Mniej więcej 15 mln lat temu miały miejsce istotne zmiany klimatyczne. Klimat przeistoczył się w suchy, a obszary, które wcześniej porastały gęste lasy, przybrały formę stepu i sawanny. Takie środowisko faworyzowało dużych roślinożerców, zdolnych przemierzać znaczne odległości. Zwierzyna łowna stawała się większa, co za tym idzie - zmiany ewolucyjne nie mogły ominąć drapieżników.
Jednym z pierwszych dużych kotów był Homotherium - drapieżnik, który pod względem rozmiarów przypominał lwa, ale był wyposażony w krótki jak u rysia ogon. Zwierzę, o którym mowa, reprezentowało rodzinę machajrodonów, czyli tzw. kotów szablozębnych, które charakteryzowały się kłami znacznie dłuższymi niż kły dzisiejszych kotowatych. W tych samych ekosystemach występowały też inne duże koty, m.in. gepardy, lwy i lamparty (najstarsze skamieniałości z Afryki datowane są na ok. 3,5 mln lat).
Należy jednak wyraźnie podkreślić, że ówczesne kotowate nie osiągnęły jeszcze szczytowej formy ewolucyjnej. To miało nastąpić dopiero z nastaniem plejstoceńskich epok lodowcowych. Właśnie wtedy wykształcił się rodzaj Smilodon, powszechnie nazywany tygrysem szablozębnym.
Koty szablozębne Smilodon
Najstarsze skamieniałości przedstawicieli tego rodzaju liczą 2,5 mln lat. Warto zaznaczyć, że współcześnie rozróżnia się trzy gatunki, składające się na rodzaj Smilodon. Najstarszym jest Smilodon gracilis, który żył w okresie od 2,5 mln do 50 tys. lat temu. Zdaniem paleontologów, wielki drapieżnik mógł osiągać masę do 100 kg.
fot. De Agostini via Getty Images
Jeszcze większy był Smilodon fatalis, żyjący w okresie datowanym od 1,5 mln do 10 tys. lat temu. To zwierzę mogło ważyć 280 kg. Największym kotowatym z tego rodzaju był jednak Smilodon populator, żyjący w okresie od 1,5 mln do 10 tys. lat temu. Ten kot osiągał masę do 400 kg. Warto zwrócić uwagę, że największy i prawdopodobnie najgroźniejszy tygrys szablozębny żył jeszcze 10 tys. lat temu. Oznacza to, że nasi przodkowie najprawdopodobniej często mieli z nim do czynienia.
Przez długi czas szablozębne funkcjonowały tuż obok innych dużych kotów. Trzeba jednak zaznaczyć, że ich anatomia była zupełnie inna. Posturą bardziej przypominały niedźwiedzia. Nie goniły swojej ofiary, a polowały z zasadzki. Co ciekawe, naukowcy są zdania, że ich szczęki były słabsze niż współczesnych wielkich kotowatych. Nie zmienia to jednak faktu, że dzisiejsze gatunki wywodzą się z osobników żyjących wiele milionów lat temu. Kilka najciekawszych opisujemy poniżej.
Lampart
Praprzodek lamparta najprawdopodobniej zapoczątkował linię wielkich kotów, która pojawiła się na naszej planecie mniej więcej 6,4 mln lat temu. Obecnie, gatunki tego rodzaju zamieszkują Azję i Afrykę. Ich naturalnym środowiskiem są gęste lasy, ale można spotkać je także na sawannach oraz w obszarach górskich. Lamparty osiągają długość od 100 do 150 cm, a masa ich ciała dochodzi do 90 kg. Warto podkreślić, że wciąż niewiele wiemy na temat zwyczajów tego kota. Lamparty są na tyle czujne, że trudno je śledzić nawet w rezerwatach.
Lew afrykański
Z tej samej linii wywodzi się lew afrykański. Najstarsze skamieniałości linii rozwojowej tego kota liczą sobie 3,5 mln lat. W późnym plejstocenie, wczesne formy tego zwierzęcia były najbardziej rozpowszechnionymi ssakami lądowymi, zamieszkującymi obie Ameryki, Eurazję i Afrykę. Współcześnie, lwy spotykamy wyłącznie w Afryce (z wyjątkiem lwa azjatyckiego, który nielicznie występuje w Indiach). Dorosły samiec osiąga długość do 250 cm i może ważyć nawet 280 kg. Co ciekawe, lwy są jedynymi kotowatymi, które żyją w grupach rodzinnych.
Tygrys bengalski
Może się wydawać, że współczesne tygrysy są spokrewnione z tygrysami szablozębnymi. W rzeczywistości, ewolucję obu gatunków dzieli kilka milionów lat. Najliczniejszym podgatunkiem tego kota jest tygrys bengalski, którego dziką populację szacuje się na ok. 1700-1900 osobników. Występuje na Półwyspie Indochińskim, gdzie zasiedla lasy tropikalne, bagienne i rozległe łąki. Osiąga długość do 310 cm i masę do 325 kg.
